Lorentz: gevierd fysicus, geboren verzoener
Als ware detectives spitten Dirk van Delft en Frits Berends, beiden emeritus-hoogleraar, in het leven en werk van de grote natuurkundige Hendrik Lorentz. Hun vuistdikke biografie ‘Lorentz: gevierd fysicus, geboren verzoener’ verschijnt op 25 oktober. Wat ontdekten zij over deze Leidse Nobelprijswinnaar?
Leiden ontpopt zich in het eerste kwart van de 20e eeuw tot een buitengewoon opwindende hotspot voor de natuurkunde. Tal van wetenschappelijke doorbraken vinden plaats en internationale natuurkundesterren als Albert Einstein, Max Planck en Marie Curie reizen af naar Leiden. Vooral Einstein spart frequent met de man die hij als zijn mentor beschouwt: Hendrik Antoon Lorentz (1853 - 1928). Lorentz is pas 24 jaar als hij hoogleraar theoretische natuurkunde wordt. In 1902 wint hij samen met Pieter Zeeman de Nobelprijs voor de Natuurkunde, voor hun onderzoek naar de invloed van magnetisme op stralingsverschijnselen. Auteur Dirk van Delft vertelt in onderstaande video meer over het belang van Lorentz voor de wetenschap (artikel gaat door onder de video).
Video
Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.
Bekijk de video op de oorspronkelijke website ofDramatische ontwikkelingen
Coauteur Frits Berends gaat in dit artikel in op de relatie met Einstein en Planck en werpt nieuw licht op Lorentz’ privéleven. Berends: ‘Lorentz werd altijd gezien als de zoon van een welvarende Arnhemse tuinder, maar ze hadden het helemaal niet zo breed.’ De familie had een stukje grond geërfd, maar daarvan konden ze niet leven, zo bleek uit archiefstukken. Lorentz’ vader Gerrit kampte met een gebrekkig been en stopte met zijn werk als tuinder. Hij werd timmerman en later kruidenier, maar moest daarmee stoppen toen de winkel slecht liep.
Een heel andere wereld
En het noodlot bleef toeslaan. Toen Lorentz acht was, overleed zijn vijf jaar jongere broertje en zes weken later overleed moeder Geertruida. Berends achterhaalde in het archief van de burgerlijke stand dat vader Gerrit een half jaar na haar dood hertrouwde.’ Berends: ‘We kunnen slechts gissen welk effect die gebeurtenissen hadden. Misschien is er een verband met zijn grote dankbaarheid aan hoofdonderwijzer Timmer wiens lessen Hendrik het jaar hierna ging volgen. Meester Timmer voerde hem mee in een andere wereld: die van de wis- en natuurkunde.’
Krasjes
Lorentz was een heel voorkomend persoon, merkt Berends op. ‘Maar wel iemand die een zekere distantie hield. Hij laat een soort ideaalbeeld zien en dan ga je als biograaf op zoek naar hier en daar wat krasjes.’ Zo probeerde Lorentz zijn kinderen aan werk te helpen. Zijn dochter Luberta was goed in natuurkunde en is bij hem gepromoveerd. Dat kwam in die tijd vaker voor, nu mag dat niet meer. Lorentz probeerde ook vertaalwerk voor haar te regelen, maar dat is niet gelukt. In 1910 werd Lorentz curator van het Teylers Museum, dat ook een wetenschappelijk instituut was, en daarnaast had hij een functie bij de Hollandse Maatschappij der Wetenschappen. Bij beide instellingen werd zijn zoon Rudolf bibliothecaris. ‘Het is opvallend, maar nepotisme is wel een te zwaar woord. Je moet het zien in een tijd dat er geen sociale voorzieningen waren.’
Een getorpedeerde Nobelprijs
Dankzij de vele bewaarde correspondenties met vakgenoten zoals Einstein en Planck konden de biografen allerlei gebeurtenissen goed reconstrueren. Als voorbeeld noemt Berends de lezing die Lorentz in 1908 gaf op een wiskundecongres in Rome. Lorentz zei dat Planck fantastische ideeën had, maar dat deze een hypothese introduceerde die in strijd was met de toenmalige natuurkunde. Onbedoeld heeft Lorentz toen de Nobelprijs voor Planck getorpedeerd. Bij zijn lezing was namelijk een Zweedse wiskundige aanwezig, Gösta Mittag-Leffler, die zitting had in de Zweedse Academie van Wetenschappen die nominaties voor de Nobelprijs moest goedkeuren. De Commissie Natuurkunde had net Planck genomineerd, maar na de lezing van Lorentz vond Mittag-Leffler dat geen goed idee. Toevallig gaf Planck de dag voor de uitreiking van de door hem gemiste Nobelprijs een lezing in Leiden en hij logeerde zelfs bij Lorentz thuis, op de Hooigracht. Het pijnlijke voorval had hun relatie niet beïnvloed. ‘Hun vriendschap is altijd uitstekend gebleven.’
Relatie Einstein - Lorentz
Is er meer inzicht verkregen in de relatie tussen Einstein en Lorentz? ‘Niet veel nieuwe dingen, maar bij het reconstrueren komen er aardige details naar boven die in het boek staan. Ze hadden een voortreffelijke relatie, voor Einstein was Lorentz een soort mentor.’ In 1909 schreef Einstein aan Lorentz: ik ben onder de indruk van uw werk. Lorentz schreef terug dat hij Einsteins werk altijd met veel bewondering had gevolg. Hij wilde dat Einstein hem zou opvolgen als hoogleraar in Leiden. In februari 1911 nodigde hij Einstein uit om hier een lezing te houden en het echtpaar Einstein logeerde bij Lorentz thuis. Ze bezoeken samen het Teylers Museum waar Lorentz zijn laboratorium liet zien. Uiteindelijk zou Einstein Lorentz niet opvolgen maar in 1920 werd Einstein wél bijzonder hoogleraar in Leiden.
Lorentz als verzoener
De biografie gaat ook uitgebreid in op Lorentz’ rol als verzoener. Na de Eerste Wereldoorlog werden Duitse onderzoekers jarenlang niet meer uitgenodigd voor congressen. Franse en Belgische wetenschappers weigerden te komen als er ook Duitsers waren. Lorentz was lid van een commissie van de Volkenbond die zich inzette om na de oorlog de verstoorde relaties in Europa te herstellen. Daar ijverde hij ook voor als voorzitter van de Solvay Raad in Brussel. De raad organiseerde conferenties voor de internationale top van de natuurkunde. In 1927 kreeg Lorentz het voor elkaar dat Duitse natuurkundigen weer werden uitgenodigd. Berends: ‘Dat was hard nodig want ontwikkelingen in de kwantummechanica kwamen voor een groot deel uit Duitsland. Een groep jonge Duitsers heeft toen met hun vernieuwende ideeën voor een iconische conferentie gezorgd.’
Lorentz en de deeltjesversneller
Het werk van Lorentz echoot nog altijd door. Ook Berends kwam Lorentz tegen in zijn werk als hoogleraar natuurkunde. ‘Ik heb veel onderzoek gedaan naar elementaire deeltjes en werkte aan de theoretische onderbouwing van de experimenten met de deeltjesversneller in CERN. Elementaire deeltjes waren nog niet bekend in de tijd van Lorentz. Maar toch hadden we veel aan zijn werk te danken. De deeltjes in de versneller worden dankzij de zogenoemde Lorentzkracht in een baan in de vacuümbuis rondgedraaid. Daarnaast wordt de zogenaamde Lorentztransformatie – die uitdrukt hoe je eigenschappen van snel bewegende deeltjes kunt vertalen naar deeltjes in rust - nog elke dag op CERN toegepast in analyses van botsingen.’
Boek
Lorentz. Gevierd fysicus, geboren verzoener, Frits Berends en Dirk van Delft (2019)
Uitgever Prometheus
Foto boven artikel: Noord-Hollands Archief
Video: Sean van der Steen
Tekst: Linda van Putten
Mail de redactie
Tot oktober 2019 bestond er nog geen echte biografie van Lorentz. Deze maand kwam ook wetenschapshistoricus Anne Kox met zijn biografie over Lorentz Een levend kunstwerk. Frits Berends: ‘Inderdaad, wel bijzonder, twee biografieën over Lorentz in één maand. Ik wist dat er een biografie geschreven zou worden, maar ik wist ook dat er nog veel uit te zoeken was.’