Het mysterie van Einsteins wasbak
Volgens sommige verhalen waste Einstein zijn handen er slechts één keer. Uit andere verhalen blijkt dat studenten het object als grap verplaatsten. Hoe dan ook, de wasbak van Einstein heeft al decennia een mythische status onder studenten en medewerkers van de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen. Maar wat is nou het echte verhaal? Alumnus Alex Pietrow besloot de waarheid boven tafel te halen.
Een groezelige wasbak
Weggestopt in een donkere hoek van De Sitterzaal – op de begane grond van het Oortgebouw – staat een groezelige wasbak. Dé wasbak. Er is weinig speciaals aan te zien, zoals wel vaker bij mythische objecten. ‘Ik vind objecten zoals de wasbak van Einstein interessant, omdat hun gehele waarde komt uit het feit dat iemand ze heeft aangeraakt of gebruikt,’ zegt Pietrow, die eerder voor AtlasObscura Leidse wetenschapsplekken bezocht en beschreef. ‘De wasbak is bijzonder omdat er zoveel legendes over ronddwalen. Niemand wist wat écht waar is. Dat maakte hem voor mij interessant om te onderzoeken.’ Pietrow publiceerde zijn bevindingen in Studium: Tijdschrift voor Wetenschaps- en Universiteitsgeschiedenis.
De legende
Volgens de legendes heeft Einstein zijn handen in de bak gewassen na een colloquium in het Natuurkundig Laboratorium in het centrum van Leiden – in 1932 hernoemd tot het Kamerlingh Onnes Gebouw (KOG). ‘Een ander element dat altijd in de verhalen zat, was dat de wasbak is meeverhuisd naar het Huygens vanwege zijn link met Einstein,’ zegt Pietrow. De wasbak in De Sitterzaal zou dus bijna honderd jaar oud moeten zijn, veel ouder dan de overige wasbakken op de faculteit. Om de leeftijd van de wasbak te toetsen, ging Pietrow als een ware detective te werk.
Geheimzinnige nummers
Na de faculteit afgespeurd te hebben, bleek geen enkele wasbak met die in De Sitterzaal overeen te komen. Bovendien ontdekte Pietrow geheimzinnige nummers aan de onderkant van de wasbak, die mogelijk duiden op een datum: 24 januari 1923. Om zeker te zijn dat de wasbak uit Einsteins periode komt, besloot Pietrow navraag te doen bij verschillende antiekzaken. Uiteindelijk identificeerde de eigenaar van LEEN – een winkel gespecialiseerd in historische bouwmaterialen – het patroon van het afvoerputje als kenmerkend voor begin twintigste eeuw.
Gebruikte Einstein de wasbak?
De wasbak is dus oud genoeg om door Einstein gebruikt te zijn, maar stond het voorwerp ooit in het KOG? Ook hier deed Pietrow uitstekend speurwerk: op meerdere oude foto’s vond hij een witte wasbak in de grote collegezaal van het KOG, waaronder een foto genomen vlak na de bouw van het KOG in 1922. Daarnaast acht Pietrow het zeer waarschijnlijk dat Einstein de wasbak heeft gebruik.
'Het kan haast niet anders of Einstein heeft zijn handen in de wasbak gewassen.’
‘In 1920 werd Einstein bijzonder hoogleraar in Leiden. Tot 1930 kwam hij regelmatig in Leiden om les te geven en zijn collega’s te spreken, die allemaal in het KOG werkten. En iedereen die weleens met krijt heeft gewerkt, weet dat je handen ontzettend vies worden. Dus het kan haast niet anders of Einstein heeft zijn handen in de wasbak gewassen.’
Financiële problemen
En dan zijn er nog de verhalen rondom de verhuizing van de wasbak, die hebben bijgedragen aan zijn mythische status. Toen het natuurkunde-instituut in 1998 verhuisde naar het nieuwe Huygens, ging de wasbak mee. ‘Er werd altijd aangenomen dat dat kwam door de link met Einstein, maar ik ontdekte wat anders.’ Volgens stafleden die Pietrow sprak, kampte de faculteit ten tijde van de verhuizing namelijk met financiële problemen. ‘En daarom werden zoveel mogelijk oude meubels en instrumenten meeverhuisd naar het nieuwe gebouw.’ Pietrow vermoedt dat iemand de link met Einstein heeft gebruikt als excuus voor het verhuizen. ‘Maar wie dat verhaal verspreid heeft, is onduidelijk.’
Populair
Dat de wasbak populair is, staat vast. Hij heeft zijn eigen Wikipediapagina, staat 43e op de lijst van Leidse bezienswaardigheden op Tripadvisor en prijkt zelfs op t-shirts en mokken. Maar waarom is een simpele wasbak zo populair? ‘Ik denk dat juist het doodgewone de wasbak zo interessant maakt’, zegt Pietrow. ‘Zelfs helden als Einstein staan niet boven dagelijkse zaken zoals het hebben van vieze handen. Daarnaast vormt het een tastbare herinnering aan de band tussen Einstein en Leiden.’
Behoud de wasbak!
In 2015 kondigde de faculteit de bouw aan van de tweede fase nieuwbouw, waar onder andere natuurkunde naartoe zal verhuizen. Pietrow ontdekte dat Einsteins wasbak niet op de verhuislijst stond. ‘Toen ben ik via de historische commissie van het Leidsch Astronomisch Dispuut ‘F.Kaiser’ een petitie begonnen om de wasbak alsnog mee te krijgen!’ Alle aanhangers van Einsteins wasbak kunnen gerust zijn: het Faculteitsbestuur besloot onlangs om de historische wasbak mee te nemen naar de grote collegezaal in de nieuwbouw, die volgens planning in 2023 klaar zal zijn. Tot die tijd kan je in De Sitterzaal nog je handen wassen in Einsteins wasbak!
Tekst: Bryce Benda