Katholieken in de Republiek waren creatieve regisseurs van eigen leven
De katholieken waren bepaald geen zielige slachtoffers gedurende de twee eeuwen dat ze hun geloof ondergronds moesten belijden, schrijft historicus Carolina Lenarduzzi in haar proefschrift. Ze redden zich wel, van half zestiende tot half achttiende eeuw. Promotie op 25 oktober.
Vanaf ongeveer 1580 volgden in de Noordelijke Nederlanden de antikatholieke bevelschriften elkaar snel op: alle vormen van katholieke uitingen werden verboden op straffe van boetes, gevangenisstraf verbanning. Hoe kwam deze ontwikkeling op gang?
Geuzen
De achtergrond is te vinden in de Tachtigjarige Oorlog. De Geuzen, verarmde edelen aangevuld met landlopers en misdadigers die zich vanaf ongeveer 1560 organiseerden, waren fel anti-Spaans én antikatholiek. Ze waren weinig subtiele strijders die niet keken op een katholiek meer of minder. Maar tegelijkertijd waren ze het sterkste leger dat Willem van Oranje tegen de Spanjaarden kon inzetten. De reputatie Geuzen (een bijnaam) ging er helemaal aan door het martelen en vermoorden van twintig katholieke geestelijken in Gorkum (‘De martelaren van Gorkum’). Veel steden lieten hen alleen binnen op voorwaarde dat zij de katholieken met rust lieten.
Meer wegen naar Rome
Carolina Lenarduzzi onderzocht aan de hand van egodocumenten hoe individuele katholieken in de Noordelijke Nederlanden die wél bleven, met hun transformatie van cultuur tot subcultuur omgingen en hoe ze hun traditionele praktijken en rituelen herijkten. Hoe keken ze naar hun religieuze identiteit? Wat onderscheidde hen volgens henzelf van niet-katholieken? Door drie strenge katholieken en hun families te volgen, werd het Lenarduzzi duidelijk dat verschillende wegen werden bewandeld om aan de nieuwe realiteit het hoofd te bieden. Voor sommigen ging bescherming van hun sociale status boven alles. Zij waren bereid om zoveel concessies te doen dat ze door hun mede-katholieken niet meer als katholiek werden beschouwd; al dachten ze daar zelf anders over. En zelfs bij de meest verstokte katholieken lag de loyaliteit niet altijd in de eerste plaats bij het geloof. Opvallend is wel dat geen van de katholieken die Lenarduzzi onderzocht, de laatste sacramenten, toegediend bij dreigend sterven, opgaf. Toch de hoop op een ‘ticket to heaven’?
Verbod op openbaar belijden
Maar uiteindelijk liep het anders. Honderden katholieke regenten in de steden vertrouwden de situatie niet en weken uit, om te worden vervangen door calvinisten. Zo ontstond een antikatholieke sfeer, al snel bekrachtigd met een verbod op het belijden van het katholicisme in het openbaar, op wat voor manier dan ook. Priesters mochten geen missen meer opdragen, kerken en kloosters werden overgedragen aan de calvinisten of geseculariseerd en eigendommen van de katholieke kerk in beslag genomen.
Wat overleveren?
Het staat buiten discussie dat de katholieken betekenis wilden geven aan de traumatische periode waarin ze waren beland. Dat deden ze onder andere door iconische herinneringen aan het katholieke verleden te bewaren en over te leveren aan de volgende generaties. Die herinneringen inspireerden katholieken ook tot activisme in het heden, anticiperend op de mogelijkheid dat ze hun geloof ooit weer in alle openheid zouden kunnen belijden. In dit licht voedde het verleden het heden. Tegelijkertijd tonen lokale herinneringsculturen aan dat de religieuze identiteit van de katholieken en hun identiteit als inwoner van de stad met elkaar wedijverden; zelfs de strengste katholieken probeerden de twee loyaliteiten weer harmonieus samen te brengen en de relatie met de stad te herstellen. Als de Republiek bedreigd werd, zoals in 1672, toen de Fransen de Republiek binnen vielen, profileerden sommige katholieken zich bovendien als ‘goed vaderlander’: zij stelden de gereformeerde Republiek boven het katholieke Frankrijk.
Bewaren wat werd bestreden
Lenarduzzi constateert dat voor alle katholieken gold dat ze het liefst die onderdelen van de katholieke gedragscode wilden cultiveren, die door de calvinisten het felst werd bestreden en veroordeeld. Dat waren onder meer de materiële en de muzikale cultuur van het katholicisme. Zo ontstond een wij/zij-gevoel dat de identiteit van de katholieken versterkte. Het afpakken van kerken en kerkelijke bezittingen was daar – tot in de 18e eeuw - ook een belangrijk element van. Minder eens waren de katholieken het over de manier waarop het geloof moest worden beleden: met name vanaf de late zeventiende eeuw, groeide de kloof tussen de katholieken die hun geloof in beslotenheid wilden voortzetten en anderen die zich uitbundig in de openbaarheid wensten te manifesteren.
Dynamiek
Aan de hand van het schisma tussen de rooms-katholieke en de oud-katholieke kerk in 1723, onderzocht Lenarduzzi ook de dynamiek binnen de katholieke gemeenschap. Beide kampen zagen elkaar als afvalligen en bestreden elkaar met dezelfde instrumenten waarmee ze eerder de gereformeerden hadden bestreden. Verder vergeleek Lenarduzzi de ontwikkelingen in de Noordelijke Nederlanden met die in de Generaliteitslanden, een strook die (op de huidige kaart) van Zeeuws-Vlaanderen oostwaarts loopt tot aan Duitsland, en enkele losse gebieden in (het huidige) Limburg. De Generaliteitslanden kwamen pas in een laat stadium onder het gezag van de Republiek. Lenarduzzi analyseert wat dat betekent voor de aard van de katholieke subcultuur in die zuidelijke gewesten.
Geen willoze slachtoffers
Door de katholieke mindset van individuele gelovigen gedurende twee eeuwen te bestuderen, legt Lenarduzzi de gelaagdheid en de complexiteit van de katholieke subcultuur in de Republiek bloot. anders dan historici eerder aannamen, beleden de katholieken op inventieve en creatieve wijze hun geloof en slaagden zij er in het levend te houden. Ook maakten ze aan de buitenwereld kenbaar dat zij niet van het toneel waren verdwenen. Lenarduzzi concludeert op grond van haar onderzoek dat de katholieken gedurende de tijd dat ze onderdrukt werden, bepaald niet de rol van willoze slachtoffers speelden, maar hun lot in eigen handen namen.
Bannerafbeelding: De zielenvisserij van Adriaen Pietersz. van de Venne (1614). Allegorie op de ijverzucht van de verschillende religies tijdens het Twaalfjarig Bestand tussen de Nederlandse Republiek en Spanje.
Promotie Carolina Lenarduzzi
Katholiek in de Republiek; Subcultuur en tegencultuur in Nederland, 1570-1750
Donderdag 25 oktober
Tekst: Corine Hendriks
Mail de redactie