'Zonder empathie geen goede zorg'
Een patiënt die zich begrepen voelt herstelt sneller. Maar hoe kan een arts zich beter inleven? Door literaire werken te lezen, stelt de Leidse emeritus hoogleraar medische psychologie, Ad Kaptein. Hij bespreekt er 26 in het boekje ‘Helende woorden – romans over ziek-zijn’.
In Die Nieren von Mick Jagger van Rocco Fortunato, uit het Duits vertaald als Bloed wassen, negeert de hoofdpersoon zijn symptomen. Hij leeft, geïnspireerd door Mick Jagger, zijn rock & roll-leven gewoon verder. Tot hij op de dialyseafdeling belandt. Daar begint het grote wachten: wanneer is er een nieuwe nier voor hem? Hoe is dat, dat wachten?
In 1944 verspreidt zich in Amerika snel een polio-epidemie, vertelt Philip Roth in zijn roman Nemesis. Die doet mensen in wanhoop schuldigen aanwijzen: Italianen, Joden, zwakzinnigen, muggen en hotdogs. Donald, een leerling uit de gymnastiekklas krijgt diarree, hoofdpijn en koorts. ’s Ochtends kan hij niet meer staan ‘want mijn rechterbeen voelt alsof het dood is’. Hij komt terecht in een ‘ijzeren long’ waarin hij jaren zal verblijven. Hoe voelt dat?
Wetenschappelijke bewijzen
Kaptein was zijn leven lang als medisch psycholoog verbonden aan het LUMC. Zijn belangstelling gaat uit naar hoe mensen hun ziekte beleven, vanuit de idee dat begrip van artsen en verplegend personeel het welbevinden en het herstel van patiënten goed doet. ‘Daar zijn al veel wetenschappelijke bewijzen voor en het worden er steeds meer. Zonder empathie geen goede zorg.’ Het is Kapteins overtuiging dat literatuur de gezondheidswerkers daarbij kan helpen. Sterker nog: hij kan bij vrijwel elk geneeskundig specialisme wel een paar romans noemen.
Van Solzjenitsyn tot Glastra van Loon
De bundel Helende woorden – romans over ziek-zijn is een ultiem pleidooi voor empathie in de geneeskunde. Kaptein, Leids alumnus psychologie, behandelt kort 26 romans waarin auteurs zich op indrukwekkend wijze inleven in zieke mensen. Van Solzjenitsyn (Kankerpaviljoen) tot Vestdijk (Ivoren Wachters), en van Glastra van Loon (De Passievrucht) tot Auster (Winter journal), allemaal schreven ze over ziek zijn. Romans als De Toverberg van Thomas Mann, De Pest van Albert Camus en ook Komt een vrouw bij de dokter van Kluun, liet Kaptein bewust weg: té voor de hand liggend. De roman van Kluun vond hij bovendien in literair opzicht gewoon slecht. Verder heeft hij gezocht naar romans bij de ziekten waarvoor het LUMC behandelafdelingen heeft. De hoofdstukken verschenen eerder in Cicero, voormalig magazine van het LUMC.
Empathie bij alle zieken van belang
De ene arts heeft van nature meer begrip en inlevingsvermogen in zich dan de andere. ‘Het spijt me dat ik het moet zeggen maar u heeft kanker’ komt anders aan dan: ‘Ik moet u een boodschap geven die, vrees ik, hard bij u zal aankomen.’ Empathie is niet alleen van belang bij kanker maar bij álle ziekten die zowel het leven van patiënten als dat van degenen die dicht bij hen staan, veranderen, betoogt Kaptein. Zo kan diabetes heel ingrijpend zijn door de verplichting van een nieuwe levensstijl. Ook andere ziektes en kwalen hakken erin: minder kunnen zien, tot aan blindheid toe, het verlies van een been, dementie en het verlies van het haar bij chemotherapie, vaak een groot probleem voor vrouwen. Kaptein kent de verhalen: hij praatte op verzoek van artsen met vele patiënten die volkomen in de knoop raakten door hun ziekte, naar hem verwezen door artsen.
Klinische psycholoog
Kaptein is in Leiden afgestudeerd als klinisch psycholoog. Al in zijn studententijd had hij interesse in de psychologie van de geneeskunde. Dat bracht hem naar het LUMC, naar de afdeling Sociale Geneeskunde. Daar ontwikkelde hij gaandeweg een eigen specialisme: hoe gaat een patiënt om met ziek zijn. Kaptein onderscheidt ziek zijn nadrukkelijk van de ziekte. Hij definieert ziekte als iets technisch, iets biomedisch, de uitkomst van bloedonderzoek en andere metingen. Ziek zijn, daarentegen, gaat om de beleving.
Narratieve geneeskunde
'Een goede methode om mensen hun gevoel te laten uiten is hen erover te laten schrijven’, vertelt Kaptein. ‘Ongestructureerd. Laat maar komen.’ Narratieve geneeskunde noemt hij dat, en die vorm van helen omvat ook andere kunsten: tekenen, naar muziek luisteren, net wat iemand het meest ligt. Hij vertelt dat hij het laten schrijven ook in zijn colleges aan geneeskundestudenten heeft behandeld. ‘Ik liet de studenten opschrijven wat de naarste ervaring in hun leven was geweest. En prompt zaten er een paar te huilen. Dat laat zien wat schrijven kan doen.’
Niet alleen dankzij de vrouwen
Het gaat langzaamaan de goede kant uit met het inlevingsvermogen van artsen, vindt Kaptein. In de opleiding is er tegenwoordig aandacht voor. Sterker nog: een student die in het geheel niet kan omgaan met de zieke medemens, kan vanwege die omissie zelfs van de (Leidse) geneeskundeopleiding worden gestuurd. Een gunstige invloed gaat uit van het feit dat 80% van de geneeskundestudenten vrouw is. Kaptein: ‘Vrouwen zijn iets empathischer. Ze schrikken minder dan mannen als iemand begint te huilen. Maar dat moeten we ook weer niet overdrijven want verder zijn ze echt niet zo anders dan mannelijke artsen. Ze zijn zelfs strenger, is mijn ervaring.’ Empathische artsen hoeven niet mee te huilen, maar een beetje meeleven: ja graag.
'Helende woorden - romans over ziek-zijn' door prof.dr. Ad Kaptein is te bestellen bij de boekhandel of op internet.
Dit is het tweede artikel in een serie van drie over thema's in de literatuur waarmee Leidse wetenschappers affiniteit hebben. Het eerste artikel is Van Constantijntje tot Tonio: het dode kind in de Nederlandse literatuur. Het derde zal gaan over het recht in de literatuur.
(CH)