'Voorkom fraude bij banken: verbeter het teamklimaat’
Onethisch gedrag van handelaren bij banken kan een blijvend probleem zijn zolang fraudezaken worden behandeld als gedrag van een enkele rotte appel. Juist het verbeteren van teamklimaat verkleint de kans op slecht gedrag. Dat stelt psycholoog Wieke Scholten van de Universiteit Leiden in haar proefschrift. Promotie op 29 maart.
Bij fraudezaken in de financiële sector wordt de fraudeur door de bank vaak afgeschilderd als een rotte appel. Deze verwijderen lost volgens de meeste banken het probleem op. Scholten: ‘Zo wordt er niet verder gekeken naar omstandigheden die dit gedrag in de hand hebben gewerkt. En waarom dit soort frauduleuze praktijken blijven plaatsvinden bij banken. Zolang banken de “rotte appel theorie” aan blijven hangen en daarnaar handelen, zal onethisch gedrag van handelaren een blijvend probleem blijken. Het verwijderen van die ene fraudeur lost het probleem dus niet op. De teamcultuur speelt een grote rol bij wangedrag van een handelaar.’
Wieke Scholten is Head of Audit Behavioural Risk bij RBS in Londen. Tot ruim een jaar geleden was ze toezichthouder gedrag & cultuur bij De Nederlandsche Bank. Haar onderzoek, onder begeleiding van Naomi Ellemers (Universiteitshoogleraar Universiteit Utrecht), is gebaseerd op gesprekken en observaties in het kader van het DNB gedrag & cultuurtoezicht bij verschillende Nederlandse en Europese banken. Het proefschrift is doorspekt met voorbeelden en uitspraken van bestuurders, senior leiders en handelaren bij deze banken.
Psychologie en banken
Er is veel bekend over gedragspatronen in teams en bijbehorende risico’s. Er is veel te winnen met het aanpakken van dysfunctionele teams binnen banken om zo het risico op fraude te verkleinen. Het aanpakken en veranderen van risicovolle sociaal psychologisch mechanismen in teams, kan helpen om het ethisch gedrag van individuele teamleden te sturen. Het toepassen van sociaal psychologische inzichten over condities die onethisch gedrag kunnen uitlokken, kan helpen bij het begrijpen en verbeteren van de huidige bankenpraktijk.
Onethisch handelen tegengaan in twee stappen
Conreet stelt Scholten voor het risico op onethisch gedrag te mitigeren in twee stappen. Banken en toezichthouders kunnen het in dit boek gepresenteerde model gebruiken om mogelijke oorzaken van onethisch gedrag op teamniveau te analyseren. Scholten: ‘Kijk binnen “hoog-risico” teams hoe handelaren en leidinggevenden bijvoorbeeld omgaan met gemaakte fouten, of er afgunst heerst om ongelijkheid in beloning en waardering, en of het team zich bewust is van de morele implicaties van wat ze doen.’ Vervolgens kunnen banken op basis van die analyse teamklimaten gericht verbeteren om zo de kans op toekomstig onethisch gedrag van individuele teamleden te verkleinen.
Bijzondere positie toezichthouder
De toepassing van bestaande psychologische kennis in de context van de bankenwereld is nieuw. ‘Je hebt als toezichthouder toegang tot een doelgroep waar psychologen normaal gesproken geen toegang toe hebben', onderkende promotor Ellemers de bijzondere positie van de promovenda. Scholten vertelt: ‘Van te voren lieten wij een onder toezicht staande bank weten: ‘Wij komen onderzoek doen naar gedrag en cultuur.' Het was daar mijn werk om te bekijken: hoe verloopt de communicatie, hoe staat het met moreel klimaat en leiderschap, wat zijn de risico’s van de gedragspatronen in teams?’
Individu in een team
Scholten benadrukt dat oorzaken van individueel onethisch gedrag schuilen in handelen op teamniveau. ‘Natuurlijk is iemand die fraude pleegt schuldig, maar het komt ook door de directe omgeving waarin die heeft gewerkt.’ Daarom probeert ze banken te bewegen om meer te kijken naar teams in plaats van het individu. ‘Want een medewerker is aangenomen door een bank en maakt daar deel uit van een team. En in een groep werken nu eenmaal bepaalde mechanismen’, weet sociaal psycholoog Scholten. Ze heeft geput uit psychologische inzichten en die toegepast in de bankenpraktijk. Daarmee tracht ze de link te leggen tussen sociale psychologie en banken, twee werelden die vooralsnog weinig vocabulaire delen.
Onderzoek in de praktijk
Voor haar onderzoek heeft Scholten onder meer gebruik gemaakt van geanonimiseerde toezichtgesprekken met bijvoorbeeld bestuurders en handelaren. ‘Als toezichthouder gedrag & cultuur vraag je handelaren bijvoorbeeld: ‘Hoe ziet hier het dagelijks leven eruit in dit team, hoe neem je beslissingen, hoe gedraagt je leidinggevende zich en wat zijn de risico’s?’ Scholten heeft drie studies verricht waaruit onder andere blijkt dat teamklimaat een blinde vlek is voor banken in het onderzoeken van fraude. Ook blijkt dat banken en toezichthouders effectiever kunnen zijn in het voorkomen van onethisch gedrag als ze het teamklimaat onderzoeken en verbeteren. Hoe de bankenwereld eruit ziet laat Scholten zien met geanonimiseerde citaten uit toezichtgesprekken bij twee grote Europese banken. Het praktisch toepasbare resultaat van haar onderzoek is een framework dat ze heeft getest op handelarenteams. Dat kunnen banken en toezichthouders gebruiken in het voorkomen van onethisch gedrag.