Westfriese botten spelen sleutelrol in analyse klokbekercultuur
Zo’n 4500 jaar geleden verspreidde een nieuwe aardewerkstijl zich over West- en Centraal-Europa: de klokbeker. Archeologen vragen zich al tijden af of deze klokbekercultuur gepaard ging met grootschalige verhuizingen, of dat het enkel de ‘modegril’ was die zich over het continent verspreidde. Een internationale groep archeologen – onder meer uit Leiden – publiceert erover in Nature.
In het West-Friese dorpje Oostwoud liggen twee grafheuvels uit de bronstijd, met daarin de overblijfselen van mensen die er duizenden jaren voor Christus zijn begraven. Al sinds de jaren vijftig zijn de graven keurig in kaart gebracht, onder meer door de Amsterdamse hoogleraar Albert Egges van Giffen. Ook Leidse onderzoekers deden de afgelopen decennia veel onderzoek naar de graven en botten, deels betaald uit het Bakels Fonds (zie kader).
Gelijkenissen tussen Engeland en Oostwoud
Dat ook een goedgedocumenteerde vindplaats soms voor verrassingen kan zorgen, blijkt wel uit een recente publicatie in Nature. Een dna-analyse van beenderen uit Engelse vindplaatsen uit dezelfde periode laat namelijk een plotselinge verandering zien rond 2300 voor Christus. Vanaf dat moment vertonen de dna-profielen in het huidige Groot-Brittannië steeds meer gelijkenissen met de dna-profielen uit Oostwoud. 'Hebben Hollandse horden de vroege Britten afgemaakt die Stonehenge oprichtten?', vroeg de Engelse krant The Guardian zich eerder al af.
Die conclusie is echter te kort door de bocht, meent hoogleraar Europese Prehistorie Harry Fokkens. Samen met Leidse collega’s van het LUMC (Eveline Altena en Peter de Knijff) droeg hij bij aan het onderzoek en leverde de Oostwoudse skeletten aan, die onverwacht een cruciale rol zouden spelen in de analyses. ‘Het is inderdaad opvallend dat de genenmix in het huidige Groot-Brittannië in die periode een veel Europeser karakter krijgt. Het lijkt erop dat immigranten uit het vasteland van Europa de vroege Britten hebben verslagen of vervangen.’
Bovendien kun je op basis van het onderzoek nog niet concluderen dat het daadwerkelijk de voorouders uit ons koude kikkerlandje waren die naar Engeland afreisden. ‘Oostwoud is de enige opgravingsplek in de wijde omtrek waarvan de monsters geanalyseerd zijn,’ zegt Fokkens. ‘Je kunt dus niet vaststellen of de mensen destijds uit het huidige Nederland kwamen of uit Duitsland, België of Frankrijk.’
Verspreiding klokbekercultuur
De internationale groep van meer dan honderd onderzoekers stond onder leiding van Harvard Medical School en onderzocht in totaal enkele honderden dna-profielen uit de periode van 4700 tot 1200 voor Christus. Dankzij het onderzoek krijgen we beter inzicht in de verspreiding van de klokbekercultuur over het Europese continent. Die cultuur kenmerkt zich door de grafheuvels en de klokvormige bekers die in die graven werden gevonden.
‘Over die verspreiding doen twee theorieën de ronde,’ zegt Fokkens. ‘Sommige onderzoekers vermoeden dat het gaat om één volk dat zich langzaam maar zeker over een groot deel van Europa verspreidde. Anderen denken echter dat de klokbeker een modeverschijnsel was, en dat het aardewerk door verschillende volkeren werd geadopteerd.’
Opvallend genoeg ondersteunt het dna-onderzoek beide hypothesen. Op het Europese vasteland veranderde het dna-profiel van de bevolking niet met de komst van de klokbekers, wat mogelijk duidt op het ‘kopiëren’ of ‘overnemen’ van de bekers en daarmee geassocieerde voorwerpen. In Engeland viel de komst van de klokbekers echter wel samen met de verandering in het dna, wat erop lijkt te wijzen dat veel Europeanen gelijktijdig met de bekers Het Kanaal zijn overgestoken.
Bakels Fonds
Voor het nemen van monsters voor DNA-onderzoek ontvingen Fokkens en Altena een subsidie van het Bakels Fonds, een fonds op naam binnen het Leids Universiteits Fonds (LUF). Een fonds op naam biedt alumni en vrienden van de universiteit de mogelijkheid om zelf te bepalen wat de bestemming van hun schenking is. Bijvoorbeeld onderzoek op een specifiek vakgebied, zoals bij het fonds van mevrouw Bakels, emeritus hoogleraar Archeologie. Het Bakels Fonds ondersteunt natuurwetenschappelijk onderzoek binnen de Archeologie. Meer weten? Lees dan het interview met mevrouw Bakels in het alumnimagazine Leidraad