‘Voor mijn vrienden alles; voor mijn vijanden de wet’
In Latijns-Amerika is partijwetgeving een belangrijke factor in het politieke proces. Politicoloog Fransje Molenaar onderzocht hoe deze spelregels tot stand komen en wat maakt dat regelgeving ten aanzien van politieke partijen effectief is of juist niet. Op 28 september 2017 promoveert zij aan de Universiteit Leiden.
Op het omslag van haar dissertatie, getiteld Changing the Rules of the Game: The Development and Reform of Party Law in Latin America, staat een foto van Juan Manuel Marquez en Manny Pacquiao in gevecht om het wereldkampioenschap weltergewicht boksen (Las Vegas, 2011). Marquez, afkomstig uit Mexico, draagt op zijn broek het logo van de politieke partij PRI (Partido Revolucionario Institucional).
Technische knock-out
‘Die foto is symbolisch voor wat ik in mijn onderzoek ben tegengekomen’, zegt Molenaar. ‘Marquez bokste aan de vooravond van verkiezingen in de deelstaat Michoacan, in Marquez’ thuisland. Daar staat in de Grondwet dat campagnespotjes uitsluitend mogen worden uitgezonden in de zendtijd politieke partijen; andere commercials zijn verboden. De bokspartij werd ook in Mexico uitgezonden en trok daar veel bekijks. De PRI won de verkiezingen, maar de politieke tegenstanders wisten bij de rechter af te dwingen dat deze ongeldig werden verklaard. Vanwege sluikreclame. Een soort technische knock-out.’
Van het leger naar de rechter
Juridisch gesteggel tussen politici over wat wel en niet is toegestaan in de strijd om de macht is schering en inslag in Latijns-Amerika. ‘Ergens is dat goed nieuws’, vindt Molenaar. ‘Politicologen zien het vastleggen en objectiveren van spelregels als een noodzakelijke voorwaarde voor democratisering.’ Regulering van kandidaatstelling, de interne huishouding, partijfinanciën—partijwetgeving is onontbeerlijk in het politieke bedrijf. In dat opzicht hebben de jonge democratieën in Latijns-Amerika flinke stappen vooruit gezet. Politici die Molenaar hierover sprak, zeiden: ‘Vroeger riepen we de hulp van het leger in, nu stappen we naar de rechter.’
Voortzetting van de politiek met andere middelen
De wettelijke regulering van het politieke proces of de gang naar de rechtbank wordt echter niet zelden ingegeven door eigenbelang en denken op de korte termijn. Molenaar haalt een onder Latijns-Amerikaanse politici geliefd gezegde aan: ‘Voor mijn vrienden alles; voor mijn vijanden de wet.’ Partijwetgeving als voortzetting van de politiek met andere middelen? ‘Uit mijn onderzoek blijkt dat wetten vaak puur instrumenteel worden ingezet. Bijvoorbeeld om nieuwkomers te weren en het speelveld klein te houden. Of wanneer de eigen financiële bronnen uitgeput raken en er een beroep moet worden gedaan op de staatskas.’
Maakbaarheidsgedachte
Maar partijen zijn als wetgevers niet altijd zelfzuchtig. Molenaar observeerde bij veel Latijns-Amerikaanse politici een geloof in de ‘maakbaarheid’ van politiek. ‘Ze vroegen mij bijvoorbeeld vaak hoeveel partijen er nodig zijn voor een gezonde, efficiënte democratie. Alsof ik als vergelijkend politicoloog die wijsheid in pacht heb. En alsof institutionele arrangementen alles bepalen.’
De omstandigheden waarin partijwetgeving tot stand komt, bepalen in verregaande mate de effectiviteit ervan. En soms hebben parlementariërs ook helemaal niet de intentie om een efficiënte wet op te stellen. Molenaar: ‘Het gaat om reactief handelen. Ik onderscheid vier soorten reacties, triggers zo je wilt: (1) organisatorisch, waarbij zittende politici proberen de greep op hun partij en het politieke systeem te beschermen of verstevigen, (2) electoraal, waarbij partijen proberen zichzelf te begunstigen ten opzichte van de concurrentie, (3) systemisch, gericht op het behoud van autonomie ten opzichte van andere politieke instituties en (4) wetgeving die wordt ingegeven door een legitimiteitscrisis, al dan niet als lippendienst jegens de samenleving. Dit laatste type wetten is meestal slechts symboolpolitiek.’
Bellen, mailen en Facebook
Molenaar baseert zich op een uitgebreide studie van academische en journalistieke bronnen over de Latijns-Amerikaanse politiek. Ook analyseerde zij de parlementaire debatten rondom partijwetgeving. Daarnaast deed zij veldwerk in Latijns-Amerika. ‘Natuurlijk wilde ik ook het “informele” verhaal horen. Ik heb tal van interviews met politici gedaan, over het hele continent.’ Dat had de nodige voeten in de aarde. ‘In contact komen met de lokale politici was een kwestie van heel veel bellen, eindeloos mailen en handig gebruik maken van Facebook.’ Al bij al heeft Molenaar een jaar doorgebracht in Argentinië, Mexico, Costa Rica en Colombia. Het hielp dat zij in haar jeugd twee jaar in Ecuador heeft gewoond en in Leiden behalve Politicologie ook Culturele Antropologie en Latijns-Amerikaanse Studies heeft gestudeerd.
Het leven als promovendus…
Terugblikkend op haar tijd als promovendus schiet Molenaar spontaan het woord ‘ontgroening’ te binnen. ‘Het is toch een proces van persoonlijke vorming. Nu ben ik blij dat ik het werk heb voltooid, maar de weg ernaartoe ging soms gepaard met groeipijntjes, haha.’ Uiteindelijk, stelt Molenaar, geeft ambitie de doorslag. ‘Dat heb je écht nodig, wil je promoveren: de drive om goed onderzoek te doen.’
… en daarna
Molenaar is blij dat zij zelfstandig onderzoek kan blijven doen. Zij is tegenwoordig verbonden aan het Instituut Clingendael, waar zij de wisselwerking tussen politiek en misdaad bestudeert. ‘Bij Clingendael zijn ze heel blij met wat ik inbreng aan academische vaardigheden. Een groot verschil is dat het onderzoek natuurlijk meer toegepast is dan aan de universiteit. De ambitie is de wereld beter te maken. Bij Politieke Wetenschap worden bij zo’n missie natuurlijk direct allerlei vraagtekens geplaatst. Hier zeggen we dat gewoon hardop en gaan we ervoor.’