3 October University: waarom we 100.000 jaar geleden haring gingen eten?
Archeoloog Gerrit Dusseldorp legt op de 3 October University uit hoe de moderne mens zich de afgelopen kwart miljoen jaar geleden met horten en stoten in Afrika ontwikkelde. En hoe dat ertoe leidde dat we nu op 3 October haring bij het wittebrood eten. Wie is Gerrit Dusseldorp?
Dusseldorp is een breed geïnteresseerd archeoloog, zo blijkt. Een gesprek met hem waaiert alle kanten uit, zelfs in filosofische richting. Dusseldorps onderzoek richt zich op het gedrag van jager/verzamelaars in het Pleistoceen, in noordwest Europa en in Zuid-Afrika. Hij verdiept zich in de periode waarin de moderne mens (homo sapiens) in Afrika ook in haar gedrag moderne trekjes begon te vertonen; in Europa leefden nog de Neanderthalers. Ook slimme mensachtigen, maar vaak met minder complex gedrag. Zij zouden het niet redden.
Criteria
Hoe herken je ’modern gedrag’? Daar zijn criteria voor, vertelt Dusseldorp. ‘Waarbij ik wel moet zeggen dat archeologen elkaar over elk van deze criteria in de haren vliegen.’ Het zijn onder andere: het maken van kunst, symbolisch gedrag, (ver) vooruit plannen en de exploitatie van watervoedsel. Het zijn enerzijds criteria die op cultuur wijzen en anderzijds criteria waarvoor slimheid is vereist. ‘Wat weer wijst op een groeiende brainpower’, aldus Dusseldorp. ‘Plannen bijvoorbeeld, is lastig en vraagt flink wat hersenactiviteit.’
Fluctuerend klimaat
Het is niet zo dat de moderne mens in rechte lijn slimmer werd. Het klimaat fluctueerde en gedurende de ontwikkeling van de moderne mens was er wereldwijd sprake van twee ijstijden onderbroken door een warme periode. De warme periode ging gepaard met droogte. Dusseldorp: ‘Dat had meteen consequenties voor de jager/verzamelaars die van het land moesten leven. Voor de door droogte schaarser wordende bessen, knollen en bollen die ze verzamelden en voor de prooi waar ze op jaagden. ‘In Johannesburg is het in de winter 5 à 6 maanden lang droog. Alle regen valt daar in de zomer. Als de periode van droogte door klimaatverandering een paar maanden langer gaat duren, krijg je grote problemen.‘ Een dergelijke situatie deed zich ongeveer 120.000 jaar geleden voor. Onze voorouders moesten daar het hoofd aan bieden.’
Moeilijke tijden scherpen de geest
Ook de laatste ijstijd was een moeilijke tijd. Tijdens het begin ervan was het koel, maar zakte de temperatuur niet dramatisch. Vanaf 70.000 jaar geleden echter, begon het écht koud te worden. Maar juist de moeilijke periodes van droogte en kou, maakten de moderne mens slimmer en inventiever. Tegelijkertijd stierven er onder barre omstandigheden en voedselgebrek ook veel mensen. Dusseldorp: ‘Eigenlijk kun je stellen dat de combinatie van nut en pech goed was voor de hersenontwikkeling. Als het klimaat weer gunstiger werd en het leven makkelijker, kon de brainpower ook weer afnemen.’
Sieraden
Vindplaatsen in Zuid-Afrika, waar Dusseldorp zes jaar aan verschillende universiteiten werkte, tonen onder meer heel vroege sieraden, gemaakt van schelpen. Sommige schelpen werden eerst zwart verbrand, dat vond men kennelijk mooi. Door het maken van sieraden weten we dat deze mensen niet alleen een beeld van zichzelf hadden, maar zich ook een voorstelling maakten van het beeld dat anderen van hen hadden. De indruk die anderen van je hebben, kun je manipuleren door het dragen van sieraden. Daar is een grote mate van hersenontwikkeling nodig.’
Vernuft
De exploitatie van watervoedsel is een van de andere criteria waaraan we de moderne mens afmeten. Te beginnen met de schelpen die leven op het strand. Het vraagt enig vernuft ze op de juiste plaats te doorboren zodat ze open gaan en het voedsel bereikbaar wordt. Het zijn vele stappen naar het overbevissen van de wereldzeeën, zoals we dat tegenwoordig zien. Over de periode daartussen laat Dusseldorp op 3 October zijn licht schijnen. Want ergens in die periode, zo’n 100.000 jaar geleden, kwam het moment dat de moderne mens met behulp van technieken ook zeevoedsel kon verwerven dat niet op het strand terecht kwam. En daar komt de haring (evenals andere zeevruchten) in zicht. Gaat het horen op de 3 October University.
3 October University: 3 oktober, 12.15 u
Zie ook: Historische 3 Octoberlezing over Francisco de Valdéz op 24 september door Leids historicus Ramon Fagel
(CH)