Integriteit: ‘De schijnwerpers staan aan’
De Universiteit Leiden heeft sinds een half jaar een Integriteitscode die alle regelingen op het gebied van integriteit omvat. Zeger van der Wal, bijzonder hoogleraar op het gebied van de overheid als arbeidsorganisatie, wierp er een blik op. Een gesprek.
Integriteitsschandalen slecht voor de wetenschap
Heb je het over integriteit van universiteiten, dan komt meteen de wetenschappelijke integriteit boven drijven. Zo ook bij Van der Wal. Er zijn ook in Nederland de nodige schandalen geweest met slordige of zelfs ronduit frauderende wetenschappers. ‘Dat is slecht voor het aanzien van faculteit, universiteit en wetenschap’, zegt Van der Wal. ‘Daarom is het goed dat een universiteit daar scherp op is.’
Van der Wal bekeek het rijtje geldende integriteitsregels en –richtlijnen van de Universiteit Leiden, gevat in de Integriteitscode, en ziet geen belangrijke omissies. ‘De Integriteitscode is omvangrijk en compleet. En ik zie dat bijvoorbeeld ook de omgang met studenten in een code is gevat. Prima. Ik moet wel aantekenen dat ik geen systematische vergelijking heb gemaakt met andere universiteiten.’
Traditioneel gezag is overal tanende
We leven in een tijd dat wetenschap ‘ook maar een mening’ wordt genoemd. Met name de sociale wetenschappers hebben daar last van, zo ook Van der Wal zelf in de bestuurskunde. ‘Dat heeft een bredere context dan alleen maar de wetenschappelijke schandalen’, zegt hij. ‘Overal ter wereld tanen het gezag en het aanzien van de traditionele gezagsdragers zoals dokters, rechters en wetenschappers.’ Dat dat geen westers fenomeen is weet Van der Wal als geen ander: zijn hoofdfunctie heeft hij aan de National University of Singapore, en oost-westvergelijking is een van zijn aandachtsgebieden. ‘Voor de sociale wetenschappen betekent dat tanende gezag dat je je onderzoeksmethoden zo hard mogelijk moet maken. Maar dan nog blijft publiek management bestuderen iets anders dan zwaartekracht onderzoeken. Je zult dus ook de eventuele beperktheid van je uitkomsten moeten toelichten. En bescheiden moeten uitleggen dat het een beetje van dit en beetje van dat is, als dat uit je onderzoek komt. Maar dat wel valide onderzoeksmethoden zijn gebruikt.’
Integriteit wint aan belang
Ook een fenomeen, merkt Van der Wal op, is dat overal ter wereld sterke leiders, die effectiviteit boven integriteit stellen, letterlijk de kop opsteken. Bijvoorbeeld Trump in de Verenigde Staten, Maduro in Venezuela, Zuma in Zuid-Afrika, Poetin in Rusland, Erdogan in Turkije en Duterte in de Filippijnen. Hoewel een aantal van hen ongetwijfeld zelf vindt het goede te doen voor het land, zijn de checks & balances nog wel eens het slachtoffer. Tegelijkertijd wint integriteit wereldwijd aan belang, zowel in de publieke sector als in het bedrijfsleven. ‘De schijnwerpers staan aan’, zegt Van der Wal. ‘China heeft de ambitie om de nieuwe wereldleider te worden. Dat land voert nu stevige anti-corruptiecampagnes want men begrijpt ook wel dat een bepaald niveau van integriteit bij de nieuwe ambitie hoort. En met name internationaal opererende bedrijven die over de schreef gaan, krijgen het in de media voor hun kiezen. Dat willen ze niet, want het schaadt hun reputatie.’
Wat het tij kan doen keren
Is het mogelijk dat het tij keert in landen waar het helemaal mis is gegaan? Van der Wal: ‘Ja, dat kan. De bekende voorbeelden zijn de stadstaten Hongkong en Singapore, beide vijftig jaar geleden nog corrupt tot op het bot; niets functioneerde nog.’ Hoe kan een proces van omkering tot stand komen? Het gaat om vier drukpunten, zegt Van der Wal: ‘De eerste is: corruptie hard afstraffen, ook hoog in de eigen overheidsgelederen. Ten tweede is vaak sprake van druk van onderop, bijvoorbeeld van jongeren die verandering willen, en/of van buiten, van de multinationals. Ten derde moet je ambtenaren behoorlijk betalen zodat ze geen andere inkomsten nodig hebben en een meritocratie vormen: promotie geven aan iemand die goed is, niet vanwege vriendschaps- of familiebanden. En ten vierde: serieus investeren in de cultuur. Hongkong en Singapore hebben allebei een Anti-corruption Agency met flink wat mensen en bevoegdheden.’
Integriteit 1.0 - 3.0
Allerlei regels hebben, en commissies en vertrouwenspersonen in het leven roepen waar mensen integriteitsschendingen kunnen aankaarten is mooi, maar is het genoeg? Van der Wal: ‘Een bredere aanpak is beter.’ Hij somt op.
- Harde juridische regels en daarop acteren als iemand ze schendt.
- Beleid inzetten op de zachtere componenten, op waarden en cultuur. Deel dilemma’s met elkaar en praat er georganiseerd over.
- Integriteitsdenken benoemen als component van leiderschap en professionele verantwoordelijkheid.
Integritisme
Maar overdrijven kan ook, stelt Van der Wal. ‘In een grote Nederlandse stad werd te laat komen bestempeld als een integriteitsschending. Dat ging wel heel erg ver. Als het nou heel vaak te laat komen is omdat je steeds een kater hebt waardoor je je werk niet goed meer kunt doen… Een van mijn promotoren aan de VU, Leo Huberts, noemde dat doorslaan integritisme. En dan, zei hij erbij, betekent integriteit helemaal niks meer.’
Integriteitscode Universiteit Leiden
(CH)
Van der Wal bekleedt de Ien Dalesleerstoel die wordt ondersteund door de CAOP, kennis- en dienstencentrum op het gebied van arbeidszaken in het publieke domein.