Het placebo-effect: eerste wereldcongres in Leiden
Medicijnen kunnen werken zonder een werkzame stof te bevatten. Van 2 tot 4 april vindt in Leiden het eerste internationale wetenschappelijke congres plaats over placebo’s. Placebo-onderzoeker en hoogleraar gezondheidspsychologie Andrea Evers, tevens voorzitter van het congres, beantwoordt een aantal prangende vragen.
Het begrip placebo-effect bestaat al heel lang, maar krijgt pas de laatste decennia veel aandacht in de wetenschap. Hoe komt het dat daar verandering in is gekomen? Het lijkt een paradigma-shift in het denken over genezing.
‘De laatste tien jaar is er een sterk toenemende aandacht voor het onderzoek naar placebo. Enerzijds is steeds duidelijker geworden dat placebo-effecten bij zo goed als alle aandoeningen en type behandelingen een rol spelen. Anderzijds is er steeds meer bewijs voor de neurobiologische effecten van het placebo-effect. Bijvoorbeeld dat placebo-effecten gekoppeld zijn aan bepaalde hersenactiviteit, zoals een toename van dopamine, een stof die het welbevinden bevordert en aan beloningen gekoppeld is. Een belangrijke doorbraak in het onderzoek waren onder meer experimenten die aantoonden dat het placebo-effect versterkt of geremd kon worden als bepaalde fysiologische stoffen, bijvoorbeeld pijnversterkende of –remmende stoffen, een rol speelden. Deze experimenten toonden rechtstreeks aan dat placebo-effecten neurobiologische veranderingen teweeg brengen.'
'Dit heeft bijgedragen aan de toenemende stroom onderzoek naar de manier waarop placebo-effecten allerlei aandoeningen en ziekteprocessen zouden kunnen beïnvloeden. Inzichten die hieruit voortkomen kunnen op termijn leiden tot nieuwe behandeltoepassingen. De toenemende aandacht voor werkzame mechanismen in de geneeskunde die niet het effect zijn van de voorgeschreven behandeling zelf, maar van de factoren daar omheen waaronder ook arts-patiëntcommunicatie, is inderdaad soort paradigma-shift in de geneeskunde.’
Welke rol speelt de Leidse universiteit in het onderzoek?
‘Onze groep Gezondheids-, medische en neuropsychologie doet al een tijd onderzoek naar placebo-effecten. Ik heb hiervoor in 2009 een NWO Vidi-subsidie gekregen, vervolgens in 2013 een ERC Consolidator Grant en dit jaar een NWO Vici. Andere landen waar onderzoek wordt gedaan zijn onder meer Duitsland, de VS en Australië. Ons onderzoek focust enerzijds op placebo- en nocebo-effecten (een middel veroorzaakt bijvoorbeeld veel bijwerkingen als de patiënt zich daarover overmatig zorgen maakt) bij symptomen als pijn en jeuk en anderzijds op effecten op het immuun- en hormoonsysteem. Een belangrijk aandachtspunt is steeds hoe we deze effecten kunnen gebruiken om zorg te optimaliseren en innovatieve behandelingen te ontwikkelen.’
Hoe is het tot een eerste wereldcongres gekomen?
In 2014 was er een expertmeeting. Toen is de Society for Interdisciplinary Placebo Studies (SIPS) opgericht. Vervolgens ontstond de wens om een congres namens de organisatie te organiseren en we zijn heel blij dat wij dat mogen doen.’
Wat vinden medici eigenlijk van de aandacht die naar het placebo-effect uitgaat. Worden die niet opgevoed met het idee dat medicijnen werkzaam zijn?
‘Medici staan er in het algemeen heel erg open voor. Ze herkennen vanuit hun praktijk dat de manier waarop ze hun patiënten benaderen en de wijze van communiceren over een behandeling, zoals het benadrukken van risico’s en bijwerkingen, veel invloed kunnen hebben op de behandeluitkomsten. Alleen wordt daar momenteel nog niet systematisch aandacht aan besteed in de richtlijnen. Daar proberen we met ons onderzoek verandering in te brengen.’
Is al duidelijk wanneer het placebo-effect NIET optreedt. Is een placebo-chemokuur denkbaar? In een tv-programma waarin u ook optrad, was te zien dat een placebo-operatie kennelijk mogelijk is.
‘Placebo-effecten werken in principe bij alle soorten behandelingen en aandoeningen. Niet alleen bij medicatie maar ook bij operaties en oefentherapie. Dat heeft ermee te maken dat het placebo-effect een verwachting is ten aanzien van een behandeling; die verwachting kan het effect van de behandeling versterken of juist verzwakken. De belangrijkste mechanismen hierbij zijn bewuste en onbewuste leerprocessen. Die betreffen bijvoorbeeld de verbale suggesties van de arts (bewust leerproces) en conditionering, zoals we dat kennen van het experiment dat het ‘Pavlov-effect’ opleverde: een hond ging kwijlen als hij een bel hoorde, enkel en alleen omdat daarvóór die bel gepaard ging met het krijgen van voedsel (onbewust leerproces). Onbewuste processen van conditionering werken het best als de eerdere effecten van een middel - zowel positief als negatief - sterk waren; dan kan de conditionering beter werken.’
‘Op het congres organiseren we nu ook een workshop met internationale experts om de aanbevelingen voor de praktijk te bundelen. Zoals het benutten van het placebo-effect in de arts-patiëntcommunicatie. Zowel artsen als patiënten kunnen hierover optimaal worden geïnformeerd. Artsen kunnen bijvoorbeeld het informeren van hoog-angstige patiënten over bijwerkingen trainen en zo nocebo-effecten verminderen.’
Houdt een placebo-effect aan?
‘Het is mogelijk dat het placebo-effect na enige tijd uitdooft en niet meer effectief is. De verwachting moet dan opnieuw worden bevestigd, wil het effect weer werken.’
Er kleeft een ethische kant aan placebo-gebruik, bijvoorbeeld als een patiënt die dat niet weet, buiten een onderzoekssituatie een placebo krijgt. Hoe kijkt u daar tegenaan?
‘Van deze handelwijze is geen sprake. Aangezien placebo- en nocebo-effecten ook werken als de patiënt en arts zich daarvan bewust zijn, is het juist belangrijk voor de klinische praktijk om iedereen goed over de effecten te informeren. Zo kunnen deze bewust worden ingezet voor een optimale werking. Dan is er ook geen sprake meer van een ethisch dilemma. Wel is belangrijk te beseffen dat het placebo-effect alleen maar werkt als met lange-termijnverwachtingen wordt gewerkt. Zo zal een arts die beweert dat een medicijn heel goed zal werken terwijl dat niet het geval is, waarschijnlijk eerder nocebo-effecten bij de patiënt oproepen, als blijkt dat het middel inderdaad niet doet wat de arts had belooft.
Staat het congres ook open voor (medische) professionals?
‘Jazeker. We vinden het erg belangrijk dat ook zorgverleners en andere geïnteresseerden aan het congres deelnemen. Er is voor onder anderen huisartsen en psychologen accreditatie.’
(CH)
Op 12 april spreekt Andrea Evers bij De Jonge Akademie over verwachtingen op het symposium 'InterScience: Perceptie': hoe wordt de effectiviteit van pijnstillers beïnvloed door de verwachtingen van mensen over deze medicijnen?