EU in transitie: fasten your seatbelts!
De Europese Unie moet steeds vaker reageren op onvoorziene gebeurtenissen en ontwikkelingen, stelt Luuk van Middelaar, hoogleraar Grondslagen en praktijk van de Europese Unie. Dat stelt de Unie danig op de proef. Wat zijn de gevolgen? Oratie op 23 september.
Pacificeren en depolitiseren
De Europese Unie is van oudsher ingericht op regelpolitiek, meent Van Middelaar. Het gaat daarbij om het vaststellen van wetten en beleid, het verdelen van welvaart en het organiseren van publieke diensten. Regelen betekent dan: consensus bereiken en draagvlak creëren door te pacificeren en te depolitiseren. Dergelijke politiek, ook op het Binnenhof op hoog niveau bedreven, vraagt om evenwichtskunst, balanceren tussen de belangen van politieke en maatschappelijke partijen – en internationaal tussen de landen van de Unie. Samengevat: regelpolitiek stelt normen en regelt.
Van EEG naar EU
In 1991 veranderde de Europese Economische Gemeenschap, als antwoord op de Val van de Berlijnse Muur (1989), in de Europese Unie. Met een eigen munt, gemeenschappelijk buitenlands en justitiebeleid en niet lang daarna een gemeenschappelijke buitengrens. Nederland was tegen deze metamorfose maar moest deze toch slikken. Dat in de wereld na de Koude Oorlog enkel regelpolitiek tekort schoot, zou pas mettertijd blijken. Toen Griekenland bijna failliet ging. Toen de Russen Oekraïne binnenvielen. Toen plotseling grote stromen vluchtelingen naar Europa kwamen. Er moest ineens ook gebeurtenissenpolitiek worden bedreven, en dat houdt in: handelen en besluiten, onder hoge tijdsdruk. Maar daar was de Unie helemaal niet op berekend.
Kunnen en willen
Voor Van Middelaar veronderstelt gebeurtenissenpolitiek, waarin het niet draait om regels maken maar om handelen, dat landen willen en kunnen meedoen. En dat blijkt lang niet altijd het geval. Griekenland kon eigenlijk niet mee in de financiële en politieke eisen die werden gesteld aan het eurolidmaatschap, zoals in de eurocrisis duidelijk werd. En in het gezamenlijk aanpakken van de Europese vluchtelingenstroom willen landen als Hongarije en Polen niet mee. Wat is daarvan de invloed op de EU?
De gevolgen
Van Middelaar schetst in zijn oratie uitvoerig hoe de EU zich ondanks alles toch op deze gebeurtenissenpolitiek inricht. Er komen instellingen bij, andere veranderen. Nog onontgonnen terrein wordt betreden om uitwegen uit problemen te vinden. Fundamentele vragen worden gesteld, zeker na de Brexit. Het kiezerspubliek roert zich en vraagt om inspraak. We zijn er nog lang niet, meent de nieuwe hoogleraar. Want reken maar dat er nog veel meer onverwachte ontwikkelingen en gebeurtenissen aankomen. Fasten your seatbelts! Maar er is beweging en die is nodig.
Prof.dr. Luuk van Middelaar is als hoogleraar Grondslagen en praktijk van de Europese Unie en haar instellingen verbonden aan het Europa Instituut van de Faculteit Rechten. Daarnaast is hij hoogleraar Europese Studies aan Université Catholique de Louvain in Louvain-la-Neuve, België, en columnist van NRC Handelsblad. Hij publiceert ook in Die Zeit en Le Monde.
Van Middelaar bekleedde enkele functies bij de EU en kent deze dus van binnenuit. Zo werkte hij voor het kabinet van de Europese Commissaris voor de Interne Markt, Frits Bolkestein (2002-2004). Later was hij speechschrijver en adviseur van de eerste vaste Voorzitter van de Europese Raad, Herman Van Rompuy (2010-2014).
De nieuwe hoogleraar studeerde geschiedenis, filosofie en politieke theorie en promoveerde in 2009 op de veelvertaalde studie De passage naar Europa. Zijn onderzoek richt zich op het Europees constitutioneel recht, en op de politieke ontwikkeling en de democratische legitimiteit van de EU.