Emoticons in het oude Egypte
De opkomst van het schrift heeft het gebruik van tekens nooit kunnen verdringen. Dat blijkt uit onderzoek van Kyra van der Moezel naar de aard en betekenis van oud-Egyptische merktekens. Promotie op 7 september.
Van der Moezel bestudeerde merktekens uit de nederzetting Deir el-Medina. Hier, op de westoever van de Nijl, woonden tussen 1550 en 1070 voor Christus zo’n 40 tot 120 arbeiders en hun gezinnen. Zij bouwden en decoreerden de koninklijke graven in de Vallei der Koningen. In die dodenstad werd onder meer de legendarische farao Toetanchamon begraven.
Funny signs
Meer dan drieduizend jaar later levert Deir el-Medina een schat aan archeologische informatie. Zo zijn er uitzonderlijk veel geschreven bronnen teruggevonden over handel, rechtsspraak, geloof en literatuur. Daarnaast vonden onderzoekers dus ook veel merktekens, vaak aangebracht op potscherven of als graffiti op rotswanden van de necropolis. Lange tijd wisten de wetenschappers niet hoe ze al die tekens moesten interpreteren. Ze kregen dan ook de onwetenschappelijke naam ‘funny signs’.
Pictogrammen
‘Onder leiding van universitair docent Ben Haring hebben we deze tekens nu grotendeels weten te interpreteren,’ zegt Van der Moezel. ‘Je kunt ze een beetje vergelijken met hedendaagse pictogrammen, zoals informatiesymbolen op vliegvelden of productlogo’s. Ze dragen een betekenis in zich, maar zijn niet volgens linguistische regels met elkaar verbonden. De regels waarmee het schrift woorden en zinnen vormt om een boodschap over te brengen, gelden hier dus niet. In plaats daarvan gebruiken de tekens andere manieren om informatie uit te drukken.’
Van der Moezel en haar collega’s onderscheiden verschillende soorten merktekens. Sommige tekens lijken geometrisch van aard te zijn en gebruiken vierkante, driehoekige of ronde vormen. Andere tekens waren ontleend aan geschreven taal. Tot slot vonden de Leidse wetenschappers ook afbeeldingen van wezens en objecten, qua functie enigszins vergelijkbaar met de symbolen die we vandaag de dag in WhatsApp gebruiken.
Jakhals
‘Die pictogrammen beeldden bijvoorbeeld dieren, dingen of beroepen uit’, zegt Van der Moezel. ‘Ze werden op twee manieren gebruikt. Allereerst op een metonymische manier, waarbij het gebruikte symbool direct terugslaat op dat wat de tekenaar bedoelt. Zo werd de schorpioenenjager van Deir el-Medina aangeduid met een schorpioenteken. Andere keren gebruikten de Egyptenaren de pictogrammen op een metaforische manier. Een bekende Egyptische metafoor is bijvoorbeeld ‘zo snel als een jakhals’, wat de reden kan zijn om een arbeider aan te duiden met de afbeelding van een jakhals.’
Voortbestaan
Opvallend genoeg blijven de merktekens voortbestaan zodra de arbeiders het schrift meer gingen gebruiken. Van der Moezel: ‘Het is een veelvoorkomende gedachte dat merktekens ‘primitiever’ zijn dan geschreven taal, en dat het schrift gaandeweg de plaats van de tekens zal innemen. We zien echter dat het schrift en de tekens naast elkaar blijven bestaan. Er is wel wisselwerking tussen die twee, maar de tekens werden als communicatiemiddel niet verdrongen. Tekens blijven erg nuttig, omdat ze in één symbool veel meer kunnen uitdrukken dan een letter of woord.’
Symbolizing Identity
De promotie van Van der Moezel is onderdeel van een groter project genaamd Symbolizing Identity. Identity Marks and their Relation to Writing in New Kingdom Egypt. Dr. Ben Haring ontving in 2011 een beurs van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) om dit onderzoek uit te voeren.
Seminar over Deir el-Medina
Meer weten over de werkzaamheden in Deir el-Medina? Op zaterdag 3 september houdt de Theban Mountains Foundation een seminar in Leiden over de oude nederzetting. Onder meer Ben Haring zal de aanwezigen toespreken.