Macht maakt wantrouwend
Als machthebbers ondergeschikten straffen, doen ze dat vaak uit wantrouwen. Ze zijn bang hun eigen positie te verliezen en gebruiken bestraffing als afschrikwekkend middel. Hun straffen zijn echter niet erg effectief. Dat zegt sociaal- en organisatiepsycholoog Marlon Mooijman, die op 14 juni promoveert.
Wantrouwen, dat is de belangrijkste reden waarom machthebbers straffen uitdelen aan de mensen over wie ze macht uitoefenen. Het onderzoek van promovendus Marlon Mooijman toont dat duidelijk aan. ‘Machthebbers verwachten dat anderen zich niet aan de regels houden en vanuit dat wantrouwen straffen zij dan ook.’ Het is ironisch dat deze straffen juist niet erg effectief blijken te zijn en de situatie misschien zelfs verergeren, vervolgt Mooijman. ‘Als mensen zich gewantrouwd voelen, zullen zij zich minder snel aan de regels houden. Ze ervaren dit uitgangspunt van de machthebbers als disrespect. Daarnaast is het een inbreuk op een impliciet sociaal contract: ‘Als je mij goed behandelt, handel ik zelf ook goed.’’
Handelen uit angst
‘Machthebbers zijn personen die controle hebben over bronnen die waardevol zijn. Een manager kan bijvoorbeeld bepalen of een ondergeschikte wel of geen bonus krijgt. Een rechter kan bepalen of iemand wel of niet zijn vrijheid houdt.’ Maar waarom zijn machthebbers zo wantrouwend? Mooijman stelt dat zij bang zijn om hun macht verliezen, en dat ze handelen vanuit de wens om die macht te beschermen. ‘Machthebbers vrezen dat als ze mensen te veel vertrouwen geven, zij dat vertrouwen kunnen misbruiken. Dat vormt dan natuurlijk een bedreiging voor de positie van de machthebber.’
Plagiaat en fraude
Het gevolg is dat machthebbers met hun straffen vooral een afschrikwekkend doel voor ogen hebben. Een soortgelijke overtreding van de regels mag niet nog een keer gebeuren. Helaas hebben dit soort straffen niet het gewenste effect. ‘We zien dat sommige machtssystemen de problemen juist nog kunnen verergeren.’ Dan gaat het vooral om zaken als onethisch gedrag, plagiaat en fraude.
Manipuleren van machtsgevoel
Mooijman legde vragenlijsten voor aan mensen met macht. Ook deed hij experimenten in het laboratorium van de faculteit met groepen studenten van wie er dan een tijdelijk een managersfunctie kreeg. ‘Daarnaast manipuleerde ik het gevoel om macht te bezitten. Studenten schreven over een moment waarop ze zich heel machtig voelden, of juist heel machteloos. Daarna moesten ze bepalen hoe een geval van plagiaat bestraft zou moeten worden. Het bleek dat degenen bij wie een gevoel van macht was opgeroepen, straffen voorstonden die als doel hadden om een voorbeeld te stellen. Het afschrikwekkende aspect was belangrijk, sommigen waren zelfs bereid om de namen van de plagiaatplegers openbaar te maken.’
Financiële crisis
Regel-nalevend gedrag is belangrijk in de maatschappij. Een voorbeeld is de recente financiële crisis die werd veroorzaakt doordat regels werden overtreden. Mooijman: ‘Daarom is het van belang om te weten wanneer machtssystemen bijdragen aan het voorkomen van onethisch gedrag. Mijn onderzoek levert daar een bijdrage aan.’
