Op zoek naar de gewenste én ongewenste gevolgen van innovatie
Hoe beïnvloedt ICT de samenleving? Die vraag intrigeert Mirjam van Reisen, hoogleraar Computing for Society bij het Leiden Centre of Data Science. We praten met haar over innovatie, veranderende gezondheidszorg en door ICT gefaciliteerde mensenhandel. ‘Innovatie brengt veel goeds, maar kan ook heel disruptief zijn.’
Mirjam van Reisen heeft het druk. Ze is hoogleraar in zowel Leiden als Tilburg, woont in Brussel en reist regelmatig voor onderzoek naar Afrika. Ze houdt zich bezig met onderwerpen als vergrijzing, gezondheidszorg, migratie en globalisering. Hoe hangen al die zaken met elkaar samen? En vooral ook: hoe worden ze beïnvloed door ICT?
Waar komt uw interesse in Afrika vandaan?
‘Ik ben heel jong gaan reizen, en heb in die tijd veel ernstige armoede gezien. Ik wilde begrijpen wat we daaraan konden doen. Niet op een charitatieve manier; die mensen weten zelf heel goed wat ze in hun eigen samenleving kunnen en willen doen. Maar ik vind wel dat we als internationale gemeenschap een gedeelde verantwoordelijkheid hebben. In mijn onderzoek houd ik me veel bezig met hoe Europa en Afrika zich tot elkaar verhouden en ontwikkelen. Onder invloed van migratie, vergrijzing en innovatie verandert er de laatste tijd veel in die verhouding, bijvoorbeeld als we het hebben over gezondheidszorg.’
Wat verandert er bijvoorbeeld op dat gebied?
‘Veel Afrikanen die naar Europa migreren, maken geld over naar hun familieleden in Afrika; dat noemen we remittances. Alles bij elkaar gaat het om enorme bedragen. Vaak betalen deze remitters voor de gezondheidszorg van hun achtergebleven familie. Ze willen natuurlijk dat het geld goed gebruikt wordt, en dat leidt tot hogere eisen op het gebied van kwaliteit en transparantie. Een interessante vraag is: hoe kunnen we de zorg zo organiseren dat remitters er meer bij worden betrokken en dat ze meer inzicht krijgen in hoe het gaat met hun zieke familielid?
En hoe krijgen we dat voor elkaar?
‘Je kunt je voorstellen dat dat in de toekomst zal kunnen met behulp van dataverkeer: via e-health en de mobiele telefoon. Dat er een internationaal netwerk ontstaat rondom de patiënt, met allerlei dataverkeer waarin niet alleen de patiënt zelf wordt betrokken, maar ook de familie in het buitenland. Een door data gestuurde internationalisering van de gezondheidszorg, dus. En die valt dan samen met de verandering dat de gezondheidszorg sowieso steeds meer door data gestuurd wordt. Hoe je die twee grote verschuivingen op elkaar kunt laten aansluiten, en wat voor impact ze hebben op de manier waarop we zorg organiseren, dat zijn interessante vragen.’
Dus voor u als onderzoeker is ICT niet alleen een middel; u doet ook juist onderzoek naar wat ICT met de samenleving doet?
‘Ja, dat vind ik juist het intrigerende ervan. Enerzijds biedt ICT heel veel mogelijkheden voor onderzoekers: door sociale media en andere big data te analyseren kun je bijvoorbeeld de verspreiding van ziektes volgen, een beter idee krijgen van welke migratieroutes worden gebruikt, en in kaart brengen hoe bepaalde groepen zich organiseren in netwerken. Maar anderzijds moeten we beseffen: ICT doet iets met de samenleving, het verandert de maatschappij. En ook daar wil ik onderzoek naar doen, niet in de laatste plaats omdat innovatie allerlei onvoorziene problemen kan creëren.’
Legt u dat eens uit?
‘Vaak gaan we uit van het idee dat ICT per definitie goed is. Dat je iets met ICT en innovatie moet doen, wil je vooruitgang boeken en economische groei bevorderen. En die innovatie brengt ook veel goeds - ik gebruik zelf ook graag de nieuwste gadgets en toepassingen - maar het kan ook heel disruptief zijn. Het punt is: heel veel innovatie komt uit het westen en voorziet in een behoefte die daar bestaat, maar dat wil niet altijd zeggen dat er eenzelfde behoefte is in Afrika, bijvoorbeeld. Toch komen die nieuwe ICT-toepassingen ook daar op de markt terecht. En dan kunnen er rare, onverwachte dingen mee gebeuren. Zo is in de Sinaï-woestijn een nieuwe vorm van afpersing en mensenhandel ontwikkeld met behulp van ICT.’
Kunt u daar iets meer over vertellen?
‘Veel vluchtelingen uit Afrika proberen via de Sinaï-woestijn Israël te bereiken, maar velen van hen worden tijdens die reis gekidnapt door mensenhandelaren. Die bellen dan via een mobiele telefoon de familie van de gekidnapte vluchteling en eisen grote hoeveelheden geld. Tijdens het telefoongesprek wordt de gevangene vaak gemarteld om de familie extra te chanteren. De familie moet het geld dan overmaken via mobiele diensten als MoneyGram. Deze vorm van afpersing was tien jaar geleden gewoon technisch niet mogelijk geweest. Maar nu, met behulp van mobiele telefonie en mobiele geldtransacties, is het een veel voorkomend onderdeel geworden van de migratiepatronen.’
Hadden we kunnen voorzien dat zoiets zou gebeuren?
‘In die zin is er natuurlijk niemand schuldig aan: niemand heeft deze ICT-toepassingen op de markt gebracht met de intentie om mensenhandel te faciliteren. Maar intussen gebeurt het wel. Het probleem is dat we geen idee hebben van dit soort gevolgen, omdat we er helemaal niet over nadenken. Daar wil ik verandering in brengen. Dat zie ik ook als mijn taak binnen het Leiden Centre of Data Science: niet alleen kijken naar wat we allemaal kunnen met big data en ICT, maar ook naar hoe het de maatschappij verandert.’
Prof. dr. Mirjam van Reisen is hoogleraar Computing for Society bij het Leiden Centre of Data Science. Daarnaast is ze hoogleraar International Relations, Innovation and Care bij Tilburg University, waar ze leiding geeft aan het onderzoeksnetwerk Globalisation, Aging, Innovation and Care (GAIC). Van Reisen is grondlegger en directeur van Europe External Policy Advisors (EEPA), een groep experts op het gebied van relaties tussen Europa en ontwikkelingslanden. Daarnaast is ze lid van de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) en voorzitter van de Commissie Ontwikkelings-Samenwerking (COS). In 2012 ontving Van Reisen de Golden Image Award van President Ellen Johnson-Sirleaf van Liberia voor haar werk in het kader van vredesopbouw en ontwikkeling.
(JvdB)
In deze serie interviews komen onderzoekers van het Leiden Centre of Data Science (LCDS) aan het woord. LCDS is een netwerk van onderzoekers uit verschillende wetenschappelijke disciplines, die gebruik maken van innovatieve methodes voor het omgaan met grote hoeveelheden data. Het doel van samenwerking tussen deze onderzoekers is het vinden van slimme oplossingen voor wetenschappelijke en maatschappelijke kwesties.