Waarom de eerste hoogleraar Godgeleerdheid verketterd werd
De gereformeerde kerk zette in 1581 de predikant Caspar Coolhaes – de eerste Leidse hoogleraar Godgeleerdheid - uit zijn ambt vanwege diens pleidooi voor tolerantie. Promovenda Linda Gottschalk wierp nieuw licht op deze controversiële predikant.
Levensloop Coolhaes
Gottschalk is de eerste onderzoeker die alle bewaarde geschriften van Caspar Coolhaes (1536-1615) kritisch onderzocht. Dat zijn 24 boeken, inclusief godsdienstige poëzie en fictie. Gottschalk reconstrueerde tevens zijn levensloop, op basis van archieven van onder andere de stad Leiden en de universiteit. De in Keulen geboren Coolhaes was in 1575, het jaar dat de universiteit van start ging, de eerste Leidse hoogleraar Godgeleerdheid. Of hij zich werkelijk professor mocht noemen is de vraag, aldus Gottschalk. Coolhaes had wel theologie gestudeerd, maar was er niet in afgestudeerd.
Uit de kerk gezet
Na zijn eerste en enige collegejaar was Coolhaes vooral actief als predikant en als auteur van vele theologische geschriften. Hij bekritiseerde de in zijn ogen te strenge gereformeerde kerk - in die tijd de dominante kerk – met haar strakke geloofsregels. Coolhaes drong aan op een bredere invulling van het protestantisme en raakte in conflict met de Leidse kerkenraad. In 1581 zette de kerk hem uit zijn ambt en weerde Coolhaes zelfs als lid.
Arminius versus Gomarus
Meer geloofsvrijheid was enkele jaren later ook het vurige standpunt van de Leidse hoogleraar Jacobus Arminius, die nog student was toen Coolhaes predikte. Arminius voerde het kamp aan van de rekkelijken - ook wel Arminianen of remonstranten genoemd. Zij pleitten ook voor een andere interpretatie van de predestinatieleer. Ze namen het op tegen de orthodoxe preciezen met een andere Leidse hoogleraar als boegbeeld: Franciscus Gomarus.
Stop de polarisatie
De Leidse religieuze twist groeide uit tot een nationale, politieke strijd. Coolhaes maande beide partijen tot kalmte. In 1609 schreef hij een brief aan Arminius waarin hij het verhitte debat hekelde omdat het tot polarisatie leidde. Voor zover bekend heeft Arminius niet teruggeschreven, de hoogleraar overleed in datzelfde jaar.
Bedrijfje in alcohol
Coolhaes runde een destilleerbedrijfje aan het Rapenburg waar hij alcohol en oliën verkocht. Ondertussen bleef hij godsdienstige pamfletten schrijven. Waarom kon de gewezen predikant dat nog steeds doen? Gottschalk: ‘Hij werd beschermd door de lokale autoriteiten. Coolhaes pleitte namelijk ook voor meer overheidstoezicht op de kerk, zodat niet één stroming dominant kon worden.’
Hokje remonstranten
Na zijn dood in 1615 raakte Coolhaes bijna in de vergetelheid en duurde het honderden jaren voordat er weer meer aandacht voor hem kwam. In de 19e eeuw schreef de Nederlandse biograaf H.C. Rogge, op zoek naar kopstukken van de remonstranten, over zijn werk. Hij plaatste Coolhaes in het hokje van de remonstranten, maar dat is te eenzijdig, vindt Gottschalk. Zij onderzocht hoe de gewezen predikant de kerk wilde vormgeven en komt tot de conclusie: Coolhaes was niet louter een remonstrant, maar ook een hervormde spiritualist. Spiritueel, omdat hij verinnerlijkte religieuze waarden belangrijker vond dan uiterlijkheden, zoals bijvoorbeeld het aantal keren dat gelovigen moesten meedoen aan het Heilig Avondmaal. Coolhaes pleitte voor een diverse en tolerante kerk die ruimte bood aan diverse stromingen.
Internationale aandacht
Ruim vier eeuwen later geniet Arminius ook internationaal nog veel bekendheid, terwijl maar weinigen van diens inspirator Coolhaes hebben gehoord. De Amerikaanse buitenpromovenda vindt het belangrijk dat een hedendaags, internationaal publiek kennis met hem maakt. Gottschalk heeft zijn eerste boek, Apologia, in het Engels vertaald en ook haar dissertatie is Engelstalig. ‘Ik ben er zeker van dat Coolhaes ook interessant is voor buitenlanders. Hij verdient meer aandacht, want hij inspireert nog altijd met zijn pleidooi voor diversiteit in de kerk.’
Promotie 6 april 2016: Linda Gottschalk, Pleading for Diversity: The Church Caspar Coolhaes Wanted
(LvP)