Digitaal bladeren door een onzichtbaar boek
Boekhistoricus Erik Kwakkel en de Delftste ingenieur Joris Dik zijn erin geslaagd om met behulp van röntgen door vroegmoderne boekbanden heen te kijken. Deze banden werden versterkt met restanten van soms zeer interessante middeleeuwse manuscripten.
Uitdaging
Gedurende drie maanden hebben Kwakkel en Dik verschillende opstellingen getest om verborgen teksten niet alleen zichtbaar, maar vooral ook leesbaar te maken. Dat lukte met Macro Röntgenfluorescentie Spectrometrie (MA-XRF). De band hoeft daarvoor niet te worden opengemaakt en hij raakt ook niet beschadigd. Een verborgen middeleeuwse bibliotheek komt hiermee binnen handbereik. De fragmenten in de banden stelden de onderzoekers wel voor verschillende uitdagingen. Denk aan dubbelzijdig beschreven fragmenten, het erg kleine schrift van sommige teksten, maar bijvoorbeeld ook de grote chemische variatie in de inkten. Hoewel de techniek in de meeste gevallen succesvol was, bleken sommige dikke leren boekbanden ondoordringbaar.
Lage snelheid van scannen
Het grootste struikelblok op dit moment is echter de lage snelheid van scannen. Sommige boeken stonden langer dan 24 uur voor het röntgenapparaat, hetgeen de praktische inzet van de techniek op dit moment eigenlijk ondoenlijki maakt. Echter, nieuwe ontwikkelingen in de röntgentechnologie bieden uitzicht op veel snellere systemen, waardoor grootschalige inzet van deze methodologie in bibliotheken binnen afzienbare tijd een reeële mogelijkheid kan zijn.
Boekbanden
In de boekbanden van drukken uit de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw gaat een verborgen wereld schuil. Boekbinders uit deze tijd recycleden stelselmatig middeleeuwse manuscripten toen deze na de uitvinding van de boekdrukkunst ouderwets waren geworden. De versneden boeken werden gebruikt als bind- en verstevigingsmateriaal. De middeleeuwse fragmenten reisden als verstekelingen door de tijd en komen tevoorschijn als een boekband gerestaureerd wordt. Naar schatting een op de vijf vroegmoderne drukken bevatten dergelijke fragmenten in hun band. Deze komen nu binnen bereik van wetenschappelijk onderzoek. Het project heet dan ook Verborgen bibliotheek.
Verborgen schatten
Zo werd bijvoorbeeld een twaalfde-eeuws blad gevonden met een tekst van de vroegmiddeleeuwse Engelse geleerde Beda (+735). Ook zijn resten van rond 1400 aangetroffen van een Nederlands Getijdenboek geschreven door Geert Grote (+1384), een Nederlandse kloosterhervormer die de Modern Devotie oprichtte. Het is zelfs gelukt om meerdere, op elkaar geplakte bladzijden van elkaar te onderscheiden en hun tekst leesbaar te maken.
Technologie
Het team van professor Dik ontwikkelde Macro Röntgenfluorescentie Spectrometrie (MA-XRF) methode enkele jaren geleden in samenwerking met academische, industriële en museale partners. Oorspronkelijk ontwikkeld voor het onderzoek van verborgen verflagen in oude meesters, blijkt de techniek echter ook succesvol voor de visualisering van verborgen middeleeuwse inkten. Met een dunne bundel röntgenstraling wordt het object gescand, waardoor de verdeling van verschillende elementen onder het oppervlak zichtbaar wordt. Zodoende konden de onderzoekers ijzerhoudende inkt zichtbaar maken, ook als deze schuil gaat achter een laagje papier, karton of perkament, materialen waarvan de boekbanden zijn gemaakt.
Samenwerking
Het baanbrekende onderzoek werd uitgevoerd in nauwe samenwerking met de Universiteitsbibliotheek Leiden en met subsidie van De Jonge Akademie (KNAW), waar beide onderzoekers lid van zijn. De onderzoekers hopen de nieuwe techniek te gaan toepassen op vroegmoderne boeken in Nederlandse collecties.
In de media
Erik Kwakkel sprak in de media over zijn onderzoek naar röntgentechnieken. Luister het interview nu terug bij NTR's De Kennis van Nu of kijk de uitzending van De Kennis van Nu Nieuws terug via Uitzending Gemist.