Kwam lepra 1500 jaar geleden vanuit Scandinavië naar Groot-Brittannië?
Een onderzoeksgroep onder leiding van de Leidse archeologe Sarah Inskip heeft ontdekt dat de ziekte lepra 1500 jaar geleden mogelijk vanuit Scandinavië naar Groot-Brittannië kwam. Een eeuwenoud Engels skelet wijst daarop.
Begraafplaats
Het cruciale skelet is gevonden bij een archeologische opgraving in Great Chesterford (Essex, Oost-Engeland) op een eeuwenoude begraafplaats. De beenderen waren van een man die waarschijnlijk in de twintig was toen hij stierf, ergens in de 5e of 6e eeuw na Christus. De beenderen bevatten aanwijzingen dat de man leed aan lepra.
Vroeg Brits geval van lepra?
Daarmee was het de vraag of het hier een heel vroeg Brits geval van lepra betrof; eerdere gevallen van lepra in Groot-Britannië zijn namelijk gedateerd in de 7e eeuw. Het team onder leiding van Inskip onderzocht de beenderen van de jongeman. Dit gebeurde in samenwerking met Historic England en de universiteiten van Birmingham, Southampton, Surrey en Swansea. Het bleek hier inderdaad om een geval van lepra te gaan; onderzoek aan het gebit toonde alleen dat de jongeman wellicht opgroeide in het zuiden van Scandinavië.
Dna-onderzoek
‘Niet alle gevallen van lepra zijn te identificeren aan de hand van het skelet’, aldus Inskip. ‘Soms laat de ziekte geen sporen in de beenderen na, soms zijn er alleen sporen die ook op een andere ziekte kunnen wijzen. Zekerheid is alleen te verkrijgen via dna-onderzoek of via andere chemische markers die specifiek zijn voor de leprabacil.’ Daarom werden de beenderen onderzocht op bacterieel dna en lipidenbiomarkers. Het bleek dat inderdaad sprake was van lepra. Ook kon gedetailleerd genetisch onderzoek worden gedaan naar de bacterie die de man zijn ziekte had bezorgd.
Inderdaad lepra
Onderzoekers van de Universiteit van Surrey konden de stam van het lepra-dna identificeren. Deze bleek te horen bij een lijn die eerder werd gevonden op een middeleeuwse begraafplaats in Scandinavië en in het zuiden van Groot-Brittannië. Maar, en dat was bijzonder, de stam die werd gevonden in de beenderen van de gevonden jongeman bleek nog ouder te zijn.
Goed lepra-dna
Professor Mike Taylor, bioarcheoloog aan de Universiteit van Surrey, vertelt over het biotechnisch onderzoek: ‘Niet elke opgraving levert goed DNA op. Maar in dit geval was het lepra-DNA van het skelet zo goed dat we de stam konden identificeren. Deze bleek te horen bij de 3I-lijn. Die lijn is eerder gevonden op middeleeuwse begraafplaatsen in Scandinavië en in het zuiden van Groot-Brittannië. Maar de stam die we op de begraafplaats vonden lijkt nog ouder te zijn. Interessant is dat de 3I-lijn nog steeds voorkomt in sommige zuidelijke staten van de VS. Daar infecteert de bacterie wilde negenbandgordeldieren, en soms ook mensen die met deze dieren in aanraking komen.’
Lipidenbiomarkers van vetzuren
De identificatie van vetmoleculen (lipiden) van de bacterie bevestigde de DNA-resultaten; deze bacterie bleek te verschillen van latere stammen. Emeritus-onderzoeker David Minnikin van de Universiteit van Birmingham zegt hierover: ‘Met steun van de Leverhulme Trust hebben we duidelijke profielen kunnen vastleggen van de lipidenbiomarkers van vetzuren, waardoor de aanwezigheid van lepra werd aangetoond. Eén klasse van de lipidenbiomarkers had specifieke profielen; worden onderscheiden van latere middeleeuwse voorbeelden.’
Opgegroeid in Scandinavië
Uit isotopen van het gebit van de man werd vervolgens duidelijk dat de jongeman waarschijnlijk niet uit Groot-Brittannië kwam, maar elders in Noord-Europa opgroeide, misschien in het zuiden van Scandinavië. Dat klopt met het dna-onderzoek. Misschien nam hij een Scandinavische stam van de leprabacterie mee toen hij naar Groot-Brittannië verhuisde.
Onderzoek van belang voor de toekomst
Inskip: ‘Dit onderzoek biedt interessante perspectieven voor archeologen en microbiologen. We hebben nu een beter inzicht in de verspreiding van lepra in het verleden, en ook van de evolutie van de verschillende stammen. Dat kan in de toekomst nuttig zijn bij de bestrijding van de ziekte. We gaan dit soort onderzoek ook doen bij skeletten van andere locaties. Zo hopen we een vollediger beeld te krijgen van de geschiedenis van lepra. Waar kwam de ziekte vandaan en hoe verliep de vroege verspreiding?’