Papyrologie: snuffelen in ‘oud papier’
Al tachtig jaar snuffelt het Leids Papyrologische Instituut in 2000 jaar oude papieren, gevonden in de droge Egyptische woestijn. Ze geven een unieke kijk in die oude wereld. De eigen collectie van het instituut is nu te zien op een online tentoonstelling en er komt een publiekslezing.
Verschillende talen op papyri
Het Leids Papyrologisch Instituut bestudeert al tachtig jaar teksten op papyrus. Tot de introductie van het papier vanuit China was dit materiaal, gemaakt van de gelijknamige plant, hét schrijfmateriaal van de oudheid. Er zijn papyrusteksten in alle talen die ooit in Egypte werden gebruikt: onder meer het Egyptisch zelf en het Grieks, Latijn en Arabisch.
Persoonlijke brief, circa 300 jaar na Chr: ‘ --- (opdat), mijn heer, u mij gerust stelt door te schrijven dat u dat goed hebt geregeld. Het behoort immers tot de mogelijkheden, als u maar wilt. Ook uzelf, mijn heer en patroon, moet mij opdragen wat u maar wilt; daarbij verschaft u mij een dubbel feest wanneer ik u zeer hartelijk groet alsof ik persoonlijk aanwezig ben bij die begroeting.
Uiteenlopende informatie
Papyrus werd gebruikt om, met van roet gemaakte inkt, de meest uiteenlopende zaken te noteren: een brief door een jongetje dat boos is op zijn vader omdat hij niet mee mocht naar de stad en andere persoonlijke brieven; belastingboeken; geldleningen met terugbetalingsvoorwaarden; afschriften van overboekingen van graan van de ene rekening op de andere, te vergelijken met ons girale geldsysteem; horoscopen en een referentiebrief voor een immigrant die op zoek was naar een baantje en een opsporingsbericht voor weggelopen slaven. Overigens werden ook andere materialen gebruikt om op te schrijven, zoals potscherven en linnen.
Papyri leveren soms ander beeld op
Wat papyri zo uniek maakt is dat ze soms een heel ander geschiedbeeld opleveren dan we kennen via de antieke literaire werken. Zo hebben we een kopie van een brief van de Romeinse keizer Claudius. In de geschiedschrijving wordt hij geportretteerd als een gedweeë marionet van zijn vrouwen en slaven. Maar de brief geeft een andere indruk. Zo spreekt Claudius de Joodse en Griekse inwoners van Alexandrië weloverwogen en kordaat aan op hun voortdurende onderlinge ruzies.
Functioneren van de staat en instellingen
Veel teksten zijn gevonden op vuilnisbelten waar mensen hun afval, inclusief oud papier, naartoe brachten. Om praktische redenen lagen die vuilnisbelten buiten de steden en dorpen, waar de woestijn begon. Overigens werd niet alleen papyrus gebruikt: teksten werden ook op andere materialen geschreven, zoals potscherven of linnen. Papyrusteksten leveren ook interessante informatie over het functioneren van de staat en allerlei instellingen voor de ‘gewone man’. Neem bijvoorbeeld de concrete werking van het justitieapparaat. Bekend zijn natuurlijk de grote wetboeken die keizers als Theodosius en Justinianus verzamelden en die een pijler vormen onder het Westerse rechtssysteem. Papyrusteksten laten zien hoe het recht in de praktijk werkte.
Wijnlening 27 mei 114 voor Chr.: notarieel contract. Hermias, zoon van Hermias, leent 3 metreten (vaten van 30 l.) wijn, die hij 2 maanden later zal terugbetalen. De rente bedraagt 50%. ‘Indien ik echter niet zal terugbetalen in overeenstemming met hetgeen geschreven staat, dan zal ik u voor iedere keramion drieduizend bronzen drachmen als boete betalen.'
De zaak van de gevonden baby
Een voorbeeld is de uitspraak van een bestuurder in een geschil tussen twee partijen om een baby. Van deze zaak is via papyri de toedracht ook bekend. Een zekere meneer Pesouris had een baby op de vuilnisbelt gevonden. Hij had die meegenomen met de bedoeling het jongetje als slaaf te gaan houden. Pesouris huurde een vrouw, Saraeus genaamd, in om het te voeden, naast haar eigen vrijgeboren zoontje. Een van de twee kinderen overleed echter. In de rechtszaak claimt Pesouris dat hij de rechtmatige eigenaar is van het nog levende kind, terwijl Saraeus beweert dat dat haar eigen kind is. De rechter wijst het kind op grond van uiterlijke gelijkenis toe aan Saraeus.
Wanneer een land door de keizer of andere hooggeplaatste personen werd bezocht moest de bevolking zorgen voor onderdak en voedsel. De brief bevat een lijst van goederen, bijeengebracht in december 129 met het oog op het bezoek van keizer Hadrianus aan Egypte in de zomer van 130. Het was niet gering wat de bevolking voor de keizer en zijn gevolg moest ophoesten: 200 zakken gerst, 3000 balen stro, 372 speenvarkens, 200 schapen, 3 zakken linzen, 3 kruiken radijsolie, en dat is dan nog maar de helft van de lijst. Onderaan staat: 'Ik, Horion, dorpssecretaris, heb dit stuk ingediend. In het 14e jaar van Imperator Caesar Traianus Hadrianus Augustus, de 23e Choiak.’
(19 maart 2015/Janneke de Jong/CH)
Online tentoonstelling 'Teksten van Toen'
De wetenschappelijke bestudering van teksten op papyrus is een expertise op zich, die dit jaar tachtig jaar bestaat bij het Leids Papyrologisch Instituut (LPI). Om dit jubileum te vieren heeft het LPI de online tentoonstelling Teksten van Toen opgezet van stukken uit de eigen collectie. Deze is toegankelijk voor wetenschappers en geïnteresseerden over de hele wereld. Daarnaast willen de Leidse papyrologen hun discipline uitdragen naar een breder publiek, en dichter bij huis.
Publiekslezing over Romeins soldatenleven
Op 7 april houdt professor Arthur Verhoogt (University of Michigan) in de Tempelzaal van het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) de lezing . Het gaat om jongemannen uit één Egyptisch dorpje. Hun brieven zijn bewaard gebleven, evenals de antwoorden van het thuisfront. De lezing is een initiatief van Papyrologie+, een samenwerkingsverband van Leidse papyrologen, en het RMO.