'Cross-culturele empathie vanuit macht over de ‘ander’'
Etnografie kan niet zonder empathie: wie niet probeert om ‘inheemse’ mensen te begrijpen, maakt weinig kans thuis te komen met gedegen materiaal. In reactie op psycholoog Sandy Overgauw concludeert antropoloog Peter Pels dat ook hier sprake is van ‘altruïsme met een snufje egoïsme’ in het sluitstuk van de serie 'Wetenschapsestafette 4x400'.
Wat vooraf ging
Om je goed in een ander te kunnen verplaatsen, combineer je strategisch egoïsme met altruïsme. Dat ontdekte psycholoog Sandy Overgaauw in haar onderzoek naar veranderingen in het sociale breinnetwerk tijdens de adolescentie waar ze onlangs op promoveerde. Je kunnen verplaatsen in een ander is niet alleen een kwestie van sociale interactie. Strategisch egoïstisch handelen komt er ook bij kijken. Experimenten geënt op de Ultimatum Game bevestigen dit.
Politicoloog Huib Pellikaan vindt dat je de keuze tussen altruïstisch of egoïstisch handelen moeilijk kunt verklaren aan de hand van speltheorie. Het is immers maar net hoe je jouw 'winst' dan wel 'verlies' neemt.
Pedagoog Sheila van Berkel stelt dat mensen meer prosociaal gedrag laten zien als ze bekeken worden door anderen. Zelfs wanneer enkel de suggestie gewekt wordt dat ze bekeken worden.
Antropoloog Peter Pels over empathie
Empathie kent een lange geschiedenis in antropologisch onderzoek, maar vooral als methodologisch begrip. (In de sociologie lijkt het concept minder prominent.) Etnografie kan niet zonder empathie: een antropoloog die geen serieuze poging doet om ‘inheemse’ competenties van interactie te begrijpen (of zij dat nu in een natuurkundig laboratorium of in de bergen van Papoea doet) is de naam niet waard. Dat is inderdaad, zoals Overgaauw stelt, 'altruïsme met een snufje egoïsme', als je er even van uit gaat dat een etnograaf zonder empathie weinig kans maakt thuis te komen met valide kennis.
De 'verschillende maskers' van antropologen
Die reflectie op de ervaring als antropologisch onderzoeker stelt meteen ook vragen bij de mate waarin strategisch en egoïstisch handelen bewust of rationeel te manipuleren zijn: Gerald Berreman, in zijn beroemde artikel Behind many masks, suggereerde niet alleen dat de onderzoeker verschillende maskers nodig heeft om de validiteit van de sociaal-wetenschappelijke kennis over een bepaalde groep te garanderen, maar ook dat deze kennis daarmee moreel complex en dubbelzinnig wordt.
Empathie en koloniale macht
De geschiedenis van het antropologisch onderzoek onderstreept dat: empathie ontstond (rond 1900 vooral in termen als 'sympathy for the native') als een ethische voorwaarde voor koloniale interventie in het leven van de gekoloniseerden. Misschien is in onze samenleving cross-culturele empathie vooral goed op te brengen vanuit een positie van macht over de 'andere' cultuur (en in die zin is de etnografie van een natuurkundig laboratorium een heel ander soort onderzoek dan in de bergen van Papoea).
Xenofobie
Gek genoeg is er weinig vergelijkend onderzoek gedaan naar empathie als een element van verschillende culturen. In het schaarse onderzoek naar de manier waarop verschillende culturen omgaan met ‘vreemdelingen’ valt op dat juist moderne natiestaten regelmatig een sterke neiging vertonen tot xenofobie en enigszins paranoïde afwijzing van vreemdelingen. Vanaf de beroemde studie van Richard Hofstadter over de 'paranoid style in American politics' in 1963 tot de meer recente vooronderstelling van uiteenlopende mensen als Herman Philipse, Rita Verdonk en Geert Wilders, veronderstellen populisten dat het heel natuurlijk is om xenofobie te (willen) institutionaliseren.
Vreemdelingen in andere culturen
De schaarse studies die er zijn over de wijze waarop vreemdelingen in andere culturen worden geclassificeerd en behandeld (zoals Fritz Kramer’s Der Rote Fes uit 1987 over sub-Sahara Afrika) ondersteunen die vooronderstelling niet: De weergave van Europeanen door andere culturen in zowel classificaties als kunst en ritueel tonen dat deze een plaats krijgen vóórdat een moreel oordeel over hen is uitgesproken. Dat toont structurele vormen van gastvrijheid die niet-strategische empathie cultureel institutionaliseren.
Wetenschapsestafette 4x400: 4 wetenschappers in 400 woorden
De antropoloog, pedagoog, politicoloog of psycholoog bestuderen mens en maatschappij vanuit hun eigen invalshoek. Een van deze 4 gaat van start met een wetenschappelijk onderbouwde mening in ongeveer 400 woorden. Daarna geeft deze het stokje door aan de volgende sociale wetenschapper voor diens visie. Volg de serie 'Wetenschapsestafette 4x400'.
Eerdere afleveringen