'Cleveringa’s protest leert ons de waarde van hechte gemeenschappen’
Wat kunnen we leren van Cleveringa’s moedige protestrede? ‘Zonder verbeeldingskracht en een hechte gemeenschap nemen mensen het niet voor elkaar op’, stelt Cleveringa-hoogleraar Michael Ignatieff tijdens zijn oratie op 26 november.
Wat bewoog Cleveringa?
Voor een vol Groot Auditorium memoreert Ignatieff de ‘onvergetelijke burgermoed’ die professor Rudolph Cleveringa precies 73 jaar geleden in deze zelfde zaal toonde. Hij trotseerde, met gevaar voor eigen leven, de nazi's met zijn rede tegen het ontslag van zijn joodse collega Eduard Meijers. De Canadese schrijver en mensenrechtenexpert vraagt zich af hoe iemand tot zo’n moedige daad komt. Is het een neurologisch-instinctieve reactie? Of is het een rationele afweging van morele principes? Een invloedrijke school onder psychologen kiest voor de eerste optie: moreel geïnspireerde daden zijn het fysieke resultaat van biochemische processen. Die zijn op hun beurt het gevolg van een lang evolutionair proces waardoor we moed tonen als er gevaar dreigt.
Denkbeeldig theater
Cleveringa vertelde later dat hij in de weken voor zijn protestrede een constante stress voelde die hij van zich af wilde schudden. Toch meent Ignatieff dat de Darwiniaanse verklaring hier niet opgaat. ‘Het was veiliger voor Cleveringa om zijn mond te houden, maar hij zette juist zijn eigen leven op het spel.’ Ignatieff stelt dat diens daad het gevolg was van zijn verbeelding. ‘Tijdens een morele crisis vragen we ons af welke waarden het belangrijkst zijn. Ons bewustzijn is als een theater en de plekken worden bezet door een publiek dat we zelf kiezen.’
Leiden was zijn leven
Het nazi-besluit om Meijers te verwijderen dwong Cleveringa te kiezen wie zijn publiek was. Dat was in ieder geval zijn vrouw. Bekend is dat hij haar raadpleegde over zijn voorgenomen protestrede en zij hem haar zegen gaf. Hij maakte zich zorgen over zijn drie dochters als hij gearresteerd zou worden. ‘Maar nog bezorgder was hij over hoe ze over hem zouden denken als hij zijn mond hield.’ Naast zijn gezin zaten ook Cleveringa’s collega’s in de jury van zijn geweten. ‘Leiden was zijn leven. Zijn dierbaarste collega’s en vrienden waren allemaal leden van deze gemeenschap. Hij was Meijers vroegere student, nu zijn vriend én decaan.’
Verplicht tegenover het hele instituut
Cleveringa voelde zich niet alleen verplicht tegenover Meijers, maar tegenover het hele instituut, aldus Ignatieff. De protestrede was het gevolg van een gezamenlijk besluit tijdens een faculteitsvergadering. Professor Ben Telders bood aan de rede te houden, omdat hij geen vrouw en kinderen had. Maar Cleveringa vond dat hij als decaan de verantwoordelijkheid moest nemen.
Meerderheid verzette zich niet
Dat maakt de optelsom nog niet compleet, aldus Ignatieff. Er waren weinig universiteiten in Europa waar professoren vergelijkbare redes hielden. In Nederland verzette de meerderheid van de bevolking zich niet en een niet gering deel sympathiseerde zelfs met de Duitse bezetter. Dikwijls uit opportunisme, omdat men dacht dat er niet snel een andere toekomst mogelijk was. Cleveringa verklaarde publiekelijk dat hij geloofde dat Meijers weer terug zou keren. ‘Hij kon zich een toekomst zonder tirannie voorstellen waardoor zijn daad zin had. En hij was zich ervan bewust dat hij voor een universiteit werkte dat ontstaan was door verzet tegen de Spanjaarden en wier motto bolwerk van vrijheid was.’
Zouden wij doen wat hij deed?
Welke les kunnen we leren van Cleveringa’s dappere daad, vraagt Ignatieff zich af. ‘Meijers werd verdedigd omdat hij een professor was van een gemeenschap die trots genoeg was om voor zichzelf op te komen. De bescherming van kwetsbaren hangt af van het waarborgen van burgerrechten. Maar vooral ook van de hechte banden binnen gemeenschappen en die tussen vrienden. De enige echte manier om Cleveringa te eren is vanavond deze zaal te verlaten en ons af te vragen: zouden wij doen wat hij deed?’
Video
Wat doet Michael Ignatieff nog meer in Leiden?
27 november 2013
- Ontmoeting met Nederlandse Kamerleden in het Academiegebouw
- Lezing bij lancering LeidenGlobal in Rijksmuseum Volkenkunde
28 november 2013
Masterclass Advanced Public International Law in het Kamerlingh Onnes Gebouw
Zie ook
- Tekst van de oratie: Civil Courage and the Moral Imagination
- Cleveringa-dossier
- Michael Ignatieff wordt Cleveringa-hoogleraar aan de Universiteit Leiden
In opdracht van de Duitse bezetter waren in november 1940 alle ‘niet-Arische' medewerkers van de universiteit uit hun functie ontheven. De protestrede van Cleveringa vormde de aanzet tot een staking onder de studenten, waardoor de nazi’s de Leidse universiteit sloten. Cleveringa werd de dag na zijn protest gearresteerd en naar de gevangenis van Scheveningen gebracht waar hij acht maanden heeft gezeten. Zowel Cleveringa als Meijers overleefden de oorlog en keerden beiden na afloop terug naar de universiteit.