Paul Ehrenfest: verbindende kracht in de theoretische fysica
Paul Ehrenfest was als hoogleraar theoretische fysica een ‘katalysator van de wetenschap’. Begin vorige eeuw bouwde hij in Leiden een belangrijke onderzoeksschool op en onderhield hij levendig contact met collega’s als Niels Bohr en Albert Einstein. Marijn Hollestelle promoveert op het leven en werk van deze bijzondere fysicus.
Kritische vragen
Bij het grote publiek is Paul Ehrenfest geen bekende naam. Dat is niet terecht, vindt wetenschapshistoricus Marijn Hollestelle. Voor zijn proefschrift ‘Paul Ehrenfest. Worstelingen met de moderne wetenschap 1912 – 1933’ verdiepte hij zich in het werk en de persoon van deze Oostenrijks-Nederlandse wetenschapper. Hollestelle: ‘Ehrenfest heeft zelf geen grote natuurkundige ontdekkingen gedaan, maar hij wist feilloos de vinger te leggen op paradoxen en problemen in stellingen van collega’s als Einstein en Bohr. Hij was in staat de kritische vragen te stellen waar zij weer mee verder konden.’ Daarmee heeft hij wel degelijk een essentiële bijdrage aan de fysica geleverd, vindt Hollestelle.
Leidse onderzoeksschool
Hollestelle beschrijft Ehrenfest nadrukkelijk als ‘katalysator van de wetenschap’. Die kwaliteit kwam ook tot uitdrukking in zijn aanstelling in Leiden, waar hij in 1912 Hendrik Lorentz opvolgde als hoogleraar aan de natuurkundefaculteit. Hollestelle: ‘Er bestond toen nog geen echte onderzoeksschool, er was bijvoorbeeld weinig aandacht voor de modernste ontwikkelingen in het vakgebied. Met de komst van Ehrenfest veranderde dat. Hij organiseerde colloquia bij hem thuis, stimuleerde studenten te discussiëren over actueel onderzoek.’ Veel studenten van Ehrenfest werden later zelf hoogleraar, zoals Nobelprijswinnaar Jan Tinbergen.
Ehrenfest was naast een katalysator ook iemand die mensen met elkaar verbond. Hij reisde naar Rusland en de VS, waar de theoretische fysica toen in de kinderschoenen stond, en stimuleerde jonge studenten om naar Europa te komen. ‘Met als doel om de fysica ook daar tot bloei te brengen.’
Discussie over onderzoek
Hollestelle: ‘Hij kende iedereen en iedereen kende hem.’ Ook Einstein en Bohr kwamen graag bij hem over de vloer om over hun werk te discussiëren. Zijn reputatie zorgde ervoor dat hij stapels brieven kreeg met verzoeken om hulp bij onderzoek en uitwisseling met het buitenland. Hollestelle: ‘En in de jaren dertig, toen Hitler aan de macht kwam, hielp hij joodse fysici uit Duitsland aan werk in Nederland en andere landen.’
Tragisch einde
Uiteindelijk liep Ehrenfests leven tragisch af, hij pleegde zelfmoord. Hollestelle: ‘Hij was al langer depressief, en midden jaren twintig werd dat verergerd door geldzorgen en persoonlijke problemen. En hij had het idee dat hij gefaald had, omdat hij zelf geen grote natuurkundige ontdekkingen had gedaan. Iedereen in zijn omgeving waardeerde hem om wat hij tot stand had gebracht, maar zelf kon hij die verdiensten niet zien.’
Marijn Hollestelle hoopt op 17 februari te promoveren bij prof.dr. F.H. van Lunteren, hoogleraar geschiedenis van de natuurwetenschappen.
Boek
M.J. Hollestelle
Paul Ehrenfest.Worstelingen met de moderne wetenschap, 1912-1933
Leiden University Press
ISBN: 9789087281229