Naomi Ellemers: ‘Nu heb ik de kans om iets te doen wat echt vernieuwend is’

22 juli 2010

Naomi Ellemers, hoogleraar Sociale psychologie van de organisatie, is een van de vier winnaars van de Spinozapremie 2010. ‘Dit is natuurlijk fantastisch – iets waar je als onderzoeker niet eens van durft te dromen!’

On-Nederlandse prijs

Het meest bijzondere aan de prijs vindt Ellemers dat deze zo on-Nederlands is. ‘Normaal gesproken moet je eerst een gedetailleerd plan maken, en met vooronderzoek aantonen dat alles werkt zoals je denkt, voordat je geld voor onderzoek kunt verwerven. Nu krijg ik op grond van mijn prestaties in het verleden en het vertrouwen dat men heeft zomaar de kans om een groot bedrag aan onderzoek te besteden, zonder eerst al die plannen uit te werken. Dat is fijn, want iedere onderzoeker weet dat plannen die verder gaan dan het eerstvolgende onderzoek ook geen garantie op succes bieden. Ze moeten altijd bijgesteld worden als de eerste resultaten binnen zijn. Deze prijs geeft me dus de kans om iets te doen wat echt vernieuwend is, en waarvan ik zelf ook nog niet precies weet hoe het werkt. Dat is uniek in Nederland.’

Morele waarden

Naomi Ellemers onderzoekt het gedrag van mensen in groepen. Daarbij zijn waarden en normen in het geding. Normen gaan over de vraag welk gedrag we al of niet acceptabel vinden. Waarden gaan over idealen, zoals: wat vinden we belangrijk in het werk, welke doelen willen we bereiken, wat is een goede werknemer?

Bij een groep horen

Ellemers: 'Vroeger werd altijd gedacht dat mensen tot bepaalde groepen wilden behoren, omdat dat ze dat concreet iets opleverde, zoals geld of macht. Maar dat blijkt niet het belangrijkste te zijn. Mensen willen bij een groep horen vanwege de morele waarden waar zo'n groep voor staat. Het is belangrijk dat anderen onze waarden respecteren. Als dat niet zo is, voelen mensen zich bedreigd in wie ze zijn en waar ze voor staan. Dat is het geval als collega's denken dat je andere dingen belangrijk vindt in je werk, alleen omdat je tot een andere groep behoort. Bijvoorbeeld omdat je als enige vrouw in een team zit dat verder alleen uit mannen bestaat.'

Fysiologische experimenten

Uit fysiologische experimenten die Ellemers doet wordt duidelijk dat mensen die zich op deze manier bedreigd voelen, lichamelijke stress ervaren. Op termijn kan dit zelfs tot gezondheidsproblemen leiden. Ellemers: 'Met elektrodes kunnen we hartslag- en bloeddrukverschillen meten, door speeksel uit wangslijm af te nemen kunnen we cortisolbepalingen doen. Cortisol is een hormoon dat aangeeft in hoeverre het lichaam een stressreactie vertoont. Dat zijn allemaal onbewuste reacties die mensen zelf niet onder controle hebben. Daaraan kunnen wij zien wat een bepaalde situatie met ze doet, al voordat ze zelf in de gaten hebben hoe ze reageren.'

Bedreiging of uitdaging

Er wordt daarbij onderscheid gemaakt tussen twee soorten reacties op spannende situaties. Sommige mensen ervaren zo'n situatie als een bedreiging, anderen zien het als een uitdaging. We hebben kunnen vaststellen dat mensen die een situatie als bedreigend zien, minder goed gaan presteren, bijvoorbeeld op IQ-testen. Mensen die zich uitgedaagd voelen, gaan juist beter presteren. Ellemers: ‘Als ik vertel over ons onderzoek blijken HR managers die zich bezig houden met vraagstukken rond diversiteit dit zeer interessant te vinden’. Ellemers’ onderzoeksgroep is nu bezig te kijken onder welke omstandigheden mensen zich bedreigd voelen, en hoe je ervoor kunt zorgen dat ze in plaats daarvan uitgedaagd worden.

Metingen aan het brein

Met het geld van de Spinozapremie, 2,5 miljoen euro, kan Ellemers nu de volgende stap in het onderzoek gaan zetten: kijken wat er in zo’n stress-situatie precies gebeurt in het brein. ‘We brengen daarvoor bijvoorbeeld elektroden aan op het hoofd, waarmee we kunnen kijken welke activiteit in het brein ontstaat als reactie op informatie die mensen aangeboden krijgen.　Soms zeggen mensen bijvoorbeeld tegen ons dat ze zich er niks van aantrekken als anderen negatief op hen reageren. Met deze metingen kunnen we zien of dat echt zo is, of dat ze toch meer geraakt zijn dan ze zelf denken’

Naomi Ellemers

Naomi Ellemers geldt als een zeer productieve en invloedrijke onderzoeker op haar vakgebied. Ze doet onderzoek naar de effecten van statusverschillen tussen groepen, diversiteit in organisaties, en betrokkenheid en inspanning in taakgroepen. Ze richt zich met name op het belang van sociale identiteit voor (werk)motivatie, prestaties en innovatie in werkteams. Andere belangrijke onderzoeksthema’s zijn het belang van sociale identiteit voor minderheidsgroepen en discriminatie op de arbeidsmarkt.

Ellemers (1963) werd in 1999 benoemd aan de Universiteit Leiden. Ze studeerde en promoveerde aan de Rijksuniversiteit Groningen, beide afgerond met het predicaat cum laude. Tot aan haar benoeming in Leiden werkte ze aan de Vrije Universiteit. In januari van dit jaar nam Ellemers de eerste KNAW Merianprijs voor vrouwen in de wetenschap in ontvangst. De prijs werd toegekend voor haar excellente wetenschappelijk onderzoek en haar actieve inzet voor gelijke kansen voor vrouwen in de wetenschap. In 2008 ontving zij de Europese Kurt Lewin Award voor haar werk.