Spinozapremie voor ‘migraineprofessor’ Michel Ferrari
Neuroloog prof.dr. Michel Ferrari krijgt de Spinozapremie. ‘Alleen op de grenzen van wetenschappen kun je doorbraken krijgen in het biomedisch onderzoek’, zegt de arts en wetenschapper. ‘Deze prijs is het bewijs dat samenwerking lukt.’ Samen met klinische en basale wetenschappers van verschillend pluimage ontrafelt hij stukje bij beetje het raadsel migraine.
2,5 miljoen voor onderzoek
De NWO Spinozapremie is de meest prestigieuze wetenschappelijke prijs van Nederland. Ferrari mag met zijn onderzoeksgroep 2,5 miljoen euro gaan besteden aan het onderzoek naar migraine, een ziekte waar twaalf procent van de mensheid aan lijdt, en die hij stukje bij beetje in kaart brengt, samen met een interdisciplinair team van klinische en fundamentele onderzoekers. Het uiteindelijke doel is een zogenoemd profylactisch medicijn, een medicijn dat migraineaanvallen kan voorkomen.
Cultuurverschillen
‘Deze toekenning is het bewijs dat samenwerking lukt. Alleen op de grenzen van wetenschappen kun je doorbraken krijgen. Biomedisch wetenschappelijk onderzoek ís samenwerking’, zegt Ferrari. ‘Daarom is het heel belangrijk elkaars taal te spreken en begrip en respect voor elkaars vak te hebben. Alleen dan kun je de cultuurverschillen tussen artsen en basale onderzoekers – tussen dokters en laboratoriumwerkers, tussen clinici en genetici - overbruggen. Die cultuurverschillen zijn – ook nu nog – groot. Het merendeel van de samenwerkingen gaat daaraan kapot.’
Wetenschappelijk vrij denken
Ook nu nog? ‘Ook nu nog. Ik zie nog te veel clinici die vinden dat genetische analyse maar een trucje is. Of genetici die menen dat menselijk materiaal hetzelfde is als materiaal van ratten. Die er geen idee van hebben hoe lastig het te verkrijgen is, en die nooit een patiënt zien.’ De prijs ziet hij dan ook niet alleen als een prijs voor hem zelf, maar – ‘het klinkt plichtmatig, maar het is toch echt zo’ – voor de hele onderzoeksgroep, voor de collega’s op zijn de afdeling. Voor het LUMC, dat hem de vrijheid heeft gegeven zijn studies te doen, om wetenschappelijk vrij te denken.
Geen hysterische vrouwenziekte
Migraine is een miskende ziekte, zegt Ferrari: ‘Lang is hij afgedaan als een ziekte van hysterische vrouwen, die aanvallen krijgen door stress. Maar migraine heeft niets met stress te maken. De WHO heeft kort geleden migraine in de top geplaatst van meest belastende ziekten. Migraine komt heel veel voor, en is de duurste hersenziekte voor de gemeenschap, door de grote en onvoorspelbare arbeidsuitval.’
Aanvallen
Migraine krijg je in aanvallen, die bestaan uit heftige hoofdpijn, misselijkheid, braken, en overgevoeligheid voor licht, geluid en andere prikkels van buiten. Ferrari: ‘Iedereen kan in zijn leven wel eens een of twee aanvallen krijgen. Maar de ziekte migraine heb je pas als je regelmatig meerdere aanvallen hebt.’ Bij eenderde van de patiënten gaan deze aanvallen ook gepaard met uitval van hersenfuncties, vaak een deel van het gezichtsvermogen, maar soms ook halfzijdige verlamming. En een heel zeldzame subvorm van migraine kan dodelijk zijn, vertelt de neuroloog: ‘Bij die mensen kan een lichte klap op het hoofd al leiden tot ernstig hersenoedeem. Recent onderzoek samen met de afdeling radiologie toont aan dat herhaalde migraineaanvallen ook hersenschade kunnen geven.
Depressie
Migraine wordt vaak niet goed onderkend. ‘We zien de patiënten natuurlijk niet als ze midden in een aanval zitten. Bovendien gaat migraine vaak samen met andere ziektes: depressie, epilepsie, en hart- en herseninfarcten. Het interessante is dat het niet zo is dat het ene de oorzaak is van het andere. Je krijgt bijvoorbeeld geen depressie omdat je zoveel hoofdpijn hebt. Het werkt twee kanten op. Wie migraine heeft, heeft een verhoogde kans op depressie en andersom. Dat wijst op gemeenschappelijke onderliggende oorzaken.’
Samenspel van genen
De onderzoeksgroep van Ferrari was de eerste die een gen vond voor een vorm van migraine, een zeldzame vorm die leidt tot langdurige halfzijdige verlamming. Dat gebeurde in 1996. Later ontdekten zij nog drie andere genen. ‘Veel van ons onderzoek richt zich op de genetische en biochemische basis voor de lage prikkeldrempel die het kenmerk is van migraine. Een heleboel genen spelen een rol. Alleen bij heel zeldzame vormen van migraine, zoals die vorm met het hersenoedeem, is er maar één gen in het spel.’
Droom: specifiek medicijn
‘Onze droom is om met een profylactisch medicijn te kunnen ingrijpen, migraineaanvallen te voorkomen. Tot nu toe zijn er alleen aspecifieke medicijnen die voor iets anders ontworpen zijn maar toevallig ook effect op migraine bleken te hebben. En een aspecifiek medicijn betekent per definitie: veel bijwerkingen. Wij zijn op zoek naar een specifiek medicijn zonder bijwerkingen.’ Maar daarvoor moet niet alleen het ingewikkelde samenspel van genen bekend zijn, ook de biochemische weg van gen naar aanval moet tot in het kleinste detail in kaart gebracht zijn.
Gliacellen
Wat gaat er met de 2,5 miljoen euro van de Spinozapremie gebeuren? ‘Ik denk – het is voor mij natuurlijk ook nog vers – dat we er een nieuwe onderzoekslijn van gaan opzetten naar de rol van gliacellen bij migraine. Dat zijn de cellen waarin het zenuwweefsel, de neuronen, verpakt zitten. Vroeger werd gedacht dat die gliacellen alleen maar een soort steunweefsel waren. Maar dat is niet zo, ze blijken een belangrijke regulerende rol te hebben, en de functie van de zenuwcellen te kunnen beïnvloeden. Er zijn aanwijzingen dat ze ook een rol spelen bij migraine. Dat willen we gaan uitzoeken.’
______________________________________________________________________
Michel Ferrari studeerde in 1980 in Leiden af in de geneeskunde, en promoveerde hier cum laude in 1992. In 2002 werd hij eveneens in Leiden hoogleraar neurologie. Hij is verbonden aan het universitaire onderzoeksprofileringsgebied Brain Function and Dysfunction over the Lifespan. Ferrari heeft vele belangrijke prijzen en subsidies ontvangen, waaronder in 2004 een Vici-subsidie van NWO. Daarnaast heeft hij meerdere prestigieuze bestuursfuncties vervuld in nationale en internationale wetenschappelijke organisaties. Hij was voorzitter van de International Headache Society en is dat momenteel van de Nederlandse Hoofdpijnvereniging en het Leiden Centre for Translational Neuroscience. Ferrari heeft ca. 350 publicaties en bijna 10.000 citaties op zijn naam staan. Hij trekt veel getalenteerde jonge onderzoekers aan uit binnen- en buitenland en betrekt zelfs getalenteerde scholieren bij het onderzoek.
Ferrari is een wereldwijd vermaard neurologisch opinieleider en veelgevraagd spreker, die zich ten doel stelt misverstanden en vooroordelen over migraine en hoofdpijn uit de wereld te helpen. Samen met een collega schreef hij het boek Alles over hoofdpijn en aangezichtspijn, een bestseller onder hoofdpijnpatiënten. Hij is de twaalfde Leidse Spinozawinnaar. De prijs werd in 1995 voor het eerst uitgereikt. Met een percentage van 22 % van alle tot nu toe toegekende Spinozapremies blijft de Universiteit Leiden koploper. Meer informatie over de Spinozaprijs (Engelstalig).