Wat maakt de geest trauma-proof?
Politiemensen, soldaten, brandweerlieden, ambulancepersoneel en treinmachinisten maken de meest aangrijpende dingen mee. Dat gaat niemand in de koude kleren zitten, maar toch krijgt maar een minderheid van alle mensen die een traumatische gebeurtenis meemaken last van psychische aandoeningen zoals depressies, angststoornissen of een posttraumatische stressstoornis (PTSS).
Wie wel ziek wordt is overigens ook flink ziek; een depressie of posttraumatische stressstoornis is een ernstige aandoening waar je meestal niet met een paar goede gesprekken en een set strippen antidepressiva vanaf bent.
Veerkracht
Kennelijk is echter een groot deel van de mensheid psychisch wonderbaarlijk robuust en veerkrachtig. Waar komt die veerkracht vandaan, en waarom krijgt een minderheid wel psychische problemen? Daar zijn wel hypotheses en aanwijzingen voor, maar veel kennis ontbreekt nog. Als die kennis er wel zou zijn, zou dat sleutels op kunnen leveren voor effectievere behandeling of – nog beter – preventie.
Leidse psychiaters, psychologen en medisch farmacologen die gespecialiseerd zijn in stress en stressregulatie maken deel uit van een Nederlands consortium dat dit probleem gaat aanpakken. Wat maakt de ene mens psychisch robuuster dan de andere?
Veilig brein
Dit Nederlandse consortium is een van de consortia die gaan werken binnen het Nationaal Initiatief Hersenen en Cognitie. Het NIHC heeft een flinke hoeveelheid geld gekregen uit de aardgasopbrengsten, via het Fonds Economische Structuurversterking (FES). In totaal mag uit dit fonds 20 miljoen euro ingezet worden voor hersenen- en cognitieonderzoek. Het programma ‘Het Veilige Brein’, waarbinnen het onderzoek rond stress, maar ook naar crimineel gedrag plaatsvindt, mag met twee andere onderzoeksprogramma’s, te weten ‘Het Gezonde Brein’ en het ‘Lerende Brein’ die 20 miljoen gaan delen.
Defensie
‘Het leuke van zo’n consortium is dat je niet alleen samenwerkt met andere onderzoekers van universiteiten en universitair medische centra, maar ook met allerlei maatschappelijke partners zoals het Ministerie van Defensie’, zegt psychiater Nic van der Wee, die de Leidse groep in het onderzoek aanvoert. ‘Onderzoek dat betaald wordt uit FES-gelden moet dan ook direct betrekking hebben op urgente maatschappelijke problemen.’
Stressregulatiesysteem
Depressie, angststoornissen en posttraumatische stressstoornissen hebben allemaal te maken met de regulatie van het stress-systeem, een ingewikkeld samenspel van genen, hormonen en hersenen. Het is tegelijkertijd een van de meest basale systemen in ons lichaam – denk aan de uiterst primaire keuze tussen fight en flight – maar er is nog heel weinig over bekend in relatie tot kwetsbaarheid en veerkracht. De achterliggende vraag is dan ook: hoe werkt dit stressregulatiesysteem? Hier wordt al wel onderzoek naar gedaan, maar dat onderzoek is toch nog steeds erg versnipperd.
fMRI en genen
Stress en stressregulatie zijn speerpunten van onderzoek op verschillende plekken in Leiden. Niet alleen op de afdeling psychiatrie van het LUMC en bij klinisch psychologen van de faculteit Sociale Wetenschappen, maar ook bij de onderzoeksgroep rond stress bij de Medische Farmacologie die bij het LACDR hoort. De meeste van deze Leidse onderzoekers werken samen in het Leiden Institute for Brain & Cognition. Binnen het landelijke ‘veilige brein’-consortium richten ze zich op twee dingen: fMRI-onderzoek en genetisch onderzoek.
Betrouwbare stresstest
Van der Wee: ‘Met functionele MRI-scans kun je in principe zien hoe de hersenen reageren op acute stress, als je maar goede ‘uitdagingen’ hebt die je je proefpersonen kunt aanbieden. Maar tot voor kort waren er geen betrouwbare tests om mensen in een scanner te confronteren met zo’n stressvolle situatie. Die test is er nu mogelijk wel, namelijk de Montreal Imaging Stress Task ofwel MIST. In Leiden hebben we die geintroduceerd. Wereldwijd is de test vooral gebruikt bij gezonde proefpersonen. Wij willen een fMRI stress-taak gebruiken in onderzoek bij verschillende groepen: PTSS-patiënten, een groep patiënten met depressie en/of angststoornissen, een gezonde controlegroep en tot slot de zeer interessante groep van mensen die ondanks meegemaakte ernstig traumatische gebeurtenissen veerkrachtig is gebleken. Deze groep mensen hebben we al in ons systeem uit eerder onderzoek. Ook doen we al langer onderzoek naar de samenhang tussen depressie en angststoornissen.’
Variaties van stressgenen
Genetisch onderzoek naar stressregulatie en stressgevoeligheid wordt in Leiden ook al gedaan. Van der Wee: ‘Er zijn wel genen die er verantwoordelijk voor lijken te zijn dat mensen verschillen in gevoeligheid voor stress, maar hoe dat allemaal precies werkt is nog niet bekend. Wij gaan genetisch onderzoek combineren met het fMRI-onderzoek bij die verschillende groepen patiënten en gezonde proefpersonen. Daarbij gaan we op zoek naar de effecten van genetische varianten van twee bekende en in relevante gedeelten van de hersenen aanwezige receptoren, voor kenners de mineralcorticoid (MR) en de glucocorticoid (GR) receptor. Een aantal van die varianten hebben we al eerder kunnen aanwijzen dus we denken op de goede weg te zitten.
Virtual Reality
Spannend en nuttig onderzoek wordt het. ‘Je moet na vijf jaar wel met iets komen waar de maatschappij iets aan heeft’, zegt Van der Wee. ‘Wij doen in Leiden heel fundamenteel onderzoek, maar het is niet zo dat er geen relatie is met mogelijke therapieën of mogelijkheden voor preventie. Partner in het consortium is de TU Delft. Daar gebruiken ze virtual reality technieken waarmee ze militairen met PTSS behandelen. We hebben al gesproken over de mogelijkheid om die techniek te gebruiken bij de fMRI taak en andersom. En daar zie je de meerwaarde van de bundeling van krachten: als je dat soort onderzoek kunt combineren met bijvoorbeeld genetisch onderzoek waarmee je kan bepalen wat voor biologische stressaanleg iemand heeft, dan kun je een hele stap verder komen.’
Nationaal Initiatief Hersenen & Cognitie
Project Veerkracht en kwetsbaarheid bij stress
Partners in het consortium:
TU Delft, Universiteit Maastricht, Leids Universitair Medisch Centrum, Universiteit Leiden, UVA, UMC Utrecht, TNO Defensie en Veiligheid, Ministerie van Defensie, NIBRA, GGZ Rivierduinen, Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie, ZonMW NESDA consortium
Onderzoeksprofileringsgebieden
Eerder in de Universitaire Nieuwsbrief
- Kindermishandeling laat sporen na bij genetisch kwetsbaren (25 september 2007)
- Het sociaal angstige brein in de scanner (30 oktober 2007)