Neanderthalers: hoe het verleden ons heden bepaalt
“Het verre verleden heeft implicaties voor wie we vandaag de dag zijn.” In mei gaf professor Marie Soressi een lezing over de kruising tussen menselijke identiteit en archeologie. Ze leerde de studenten van het PRE Den Haag hoe we meer overeenkomen met neanderthalers dan gedacht. Ook gaf ze een inkijkje in de technieken om DNA te achterhalen uit millenia-oude materialen.
Pre-University College Den Haag (PRE Den Haag) is een eenjarig programma voor gemotiveerde vwo-scholieren. De scholieren volgen universitair onderwijs in verschillende blokken, waarin ze vanuit verschillende invalshoeken leren over de wetenschap en de maatschappij. Het huidige blok gaat over identiteit en verbondenheid.
Gelaagde identiteit
Identiteit en verbondenheid doordrenken het werk van Soressi, hoogleraar ‘Hominin Diversity Archaeology’. Ze gebruikt een tulpenbol als metafoor voor onze gelaagde identiteit. Aan de buitenkant is onze individuele identiteit zichtbaar. Een laagje dieper zit onze maatschappelijke identiteit: de gewoontes, etiketten en gedragsnormen die onze maatschappij ons heeft aangeleerd. De diepste kern van onze identiteit is simpelweg: mens. In die kern, dat ‘mens-zijn’, komt de neanderthaler aan bod.
Uit genetisch onderzoek blijkt dat de gemiddelde persoon van Europese of Aziatische afkomst 2% van het DNA deelt met de neanderthaler of homo denisova, een mensachtige die vooral in Zuidoost-Azië voorkwam. Soressi: “Dat we dit DNA hebben, betekent twee dingen. Ten eerste dat homo sapiens en neanderthalers zich samen hebben voortgeplant. Maar bovendien dat neanderthaler-DNA nuttig is! Genen van de neanderthaler versterken bijvoorbeeld onze immuunsystemen en helpen ons omgaan met uv-straling en zuurstofarme omgevingen.”
DNA uit kralen
Een groot deel van Soressi’s onderzoek draait om menselijke identiteit en hoe die over de jaren heen uitgedrukt wordt. “Mensen hebben een myriade van manieren om identiteit uit te drukken”, aldus Soressi. “Kleding, haarstijlen, tatoeages, trouwringen, eindeloos veel symbolen. Dat is niet uniek menselijk: mannelijke prieelvogels gebruiken bijvoorbeeld rode aarde en allerlei materialen om zichzelf en hun nest te versieren tijdens het paringsseizoen.”
“Wat wel uniek menselijk is, is hoe veel deze symbolen over ons kunnen zeggen. Het gebruik van kralen bijvoorbeeld is iets van alle culturen en van alle tijden. Ze werden wereldwijd gebruikt om iemands beroep, machtspositie of burgerlijke status uit te drukken. Daarom is een kraal het perfecte object om niet alleen de vroege homo sapiens, maar ook de neanderthaler en homo denisova te onderzoeken.”
Het wonderbaarlijke vermogen van hydroxyapatiet
Professor Soressi en haar collega’s ontwikkelden een nieuwe techniek om aDNA (ancient DNA) te extraheren uit een 20,000 jaar oude kraal, gemaakt van bot. Doordat bot poreus materiaal is, komt het zweet van de eigenaar in de kraal terecht. Dat is een buitenkans voor aDNA-onderzoekers. Soressi: “Hydroxyapatiet, een mineraal dat in botten voorkomt, heeft een wonderbaarlijk vermogen om te binden met het moleculaire DNA uit het zweet van de persoon die de kraal gedragen heeft.
De uitdaging was om dat DNA uit het bot te halen zodat we het konden onderzoeken. Dat is gelukt door de kraal in een steeds heter bad met natriumfosfaat te stoppen, een stof die ook heel goed met DNA bindt. De temperatuur verbreekt de moleculaire bindingen tussen het DNA en het bot, waarna het DNA zich bindt aan het natriumfosfaat.” Door deze techniek toe te passen, ontdekten ze dat de kraal was gedragen door een vrouw die deel uitmaakte van een Noord-Aziatische populatie neanderthalers.
De ontdekking van Soressi en collega’s roept talloze vragen op over de samenlevingen van vroeger. Waren er gemengde groepen van neanderthalers en homo sapiens? Waren ze vijanden, of leefden ze samen? Zo ja, waren er statusverschillen? En een grote vraag die professor Soressi bezighoudt: wat was de arbeidsverdeling 50,000 jaar geleden? Hadden neanderthalers al sociale genderrollen, of is het patriarchaat een uitvinding van homo sapiens?
Nieuwe manier van denken
Het college zette de scholieren van PRE Den Haag aan om op een nieuwe manier over zichzelf en hun voorouders te denken. Younes (17, Rijswijks Lyceum): “Wat voor mij echt nieuw was, was dat wij ook daadwerkelijk DNA van neanderthalers hebben meegekregen. Dat een stuk van hen in ons voortleeft en we sommige eigenschappen dus echt aan hen te danken hebben. Het sluit erg mooi aan op het onderwerp identiteit.”
Ook scholier Ytsa (16, Rijnlands Lyceum Oegstgeest) kan zich daarin vinden: “Het blok waar we nu mee bezig zijn, gaat heel veel over identiteit. De elementen die professor Soressi besprak maken daar echt deel van uit. Hoe je jezelf uit, hoe je je aan anderen presenteert, het is gaaf om te zien hoe dat over de tijd verandert en hoe daar zo’n parallel tussen zit. Niet alleen met onze voorouders, maar ook met compleet andere soorten zoals de prieelvogel.”
Tekst: Merijn Mulder
Foto's: Eric van den Bandt